Orð og tunga - 2020, Blaðsíða 37

Margrét Jónsdóttir: epík, keramík og klassík 25
að hann vænti þess „að enginn telji ­ík vera viðskeyti í orðum eins og
brík, vík og pólitík.“ Þetta er það eina sem fundist hefur um myndun
orða eins og pólitík í íslensku. Í skrifum um orðmyndun er nefnilega
hvergi minnst á ­ík og það er heldur aldrei talið meðal viðskeyta.
Hvað er viðskeyti? Hvað þarf til að koma til þess að hægt sé að tala
um viðskeyti? Gleggsta viðmiðunin er sú að um sé að ræða lið sem
sé bundinn orði eða orðstofni og hafi málfræðilegt og merkingarlegt
hlutverk. Með öðrum orðum: Með hjálp viðskeytis er eitt orð leitt af
öðru orði. Þannig hefur afleidda orðið aukist að merkingu.9
Ein forsenda þess að orðhluti sé greindur sem viðskeyti er sú að
hann sé vel aðgreinanlegur frá grunnorði. Spurningin um virkni
og frjósemi skiptir líka máli. Sum viðskeyti eru bæði greinanleg og
virk, t.d. ­ari og ­un, önnur eru vel greinanleg en ekkert sérstaklega
frjósöm enda þótt virknin sé til staðar. Dæmi um slíkt er t.d. ­ull
(sjá t.d. umræðu hjá Þorsteini G. Indriðasyni 2008:112). En að því er
varðar ík­orðin þá eru engin dæmi um nýmyndun orða af þeirri gerð
í málinu. Í orðhlutanum ­ík felst ekkert, engin merking. Orðin hafa öll
verið aðlöguð. Þau hafa raungerst (lexíkalíserast) sem heild. Í þessu
sambandi má vísa til Jóns Hilmars Jónssonar (1988:6) sem hefur bent
á að aðkomuorð sem litið sé á sem ósamsett orð eigi greiðari leið inn
í íslensku en orð sem eru að uppruna afleidd eða samsett. En eins og
rökstutt hefur verið eru ík­orðin einmitt ósamsett.
4 Fleirkvæð kvenkynsorð sem enda á -ík
Orðin sem fundist hafa eru í stafrófsröð í Töflu 1. Mörg þeirra eru
algeng, orð eins og t.d. grafík, krítík, mósaík, pólitík, rómatík, statistík og
traffík. Önnur eru sjaldgæfari enda jafnvel eingöngu tengd fræðimáli.
Þótt rótfesta sumra orðanna sé án efa lítil verða þau samt með í
umfjölluninni. Má þar t.d. nefna fræðiorð eins og dídatík, fónetík, fysík,
genetík, heraldík,10 kínetík, mystík og pedagógík. Orðin og beyging þeirra
eru vel þekkt úr sérfræðimáli og umdæmi þeirra ljóst. Orðið eróbík er
nokkuð sérstakt.11 Fundist hafa dæmi um kvenkyn, þ. á m. eitt dæmi
9 Um viðskeyti og einkenni þeirra má gleggst lesa hjá Þorsteini G. Indriðasyni
(2016) og raunar víðar í hans verkum.
10 Orðið heraldík fannst hjá Jansson (2015:192‒194). Íslenska orðið skjald(ar)merkjafræði
er væntanlega tökuþýðing. Um slíkar þýðingar sjá t.d. Guðrúnu Kvaran (2005:106).
11 Í ÍO er nafnorðið eróbikk (ritað svo) hvorugkyns en með spurningarmerki sem
sýnir að kynið hefur verið á reiki. En miðað við formið eróbikk er hvorugkynið í
hæsta máta eðlilegt, sbr. t.d. orðið blikk en líka t.d. orð eins og edik og tónik.
tunga_22.indb 25 22.06.2020 14:03:50