Orð og tunga - 2020, Side 52

40 Orð og tunga
ekki ótvírætt; þrátt fyrir að þágufallið þér í öllum dæmunum gæti
verið í frumlagssæti er einnig mögulegt að nefnifallið sé frumlagið
og þágufallið þá kjarnafært eins og það er kallað. Við getum hér borið
þessi dæmi saman við setningar með nefnifallsfrumlagi og þolfalls­
andlagi:
(3) a. Hún(nf.) las þessa bók(þf.).
b. Þessa bók(þf.) las hún(nf.).
Í (3a) er sjálfgefin orðaröð þar sem frumlagið fer á undan persónu­
beygðri sögn og andlagi. Í (3b) hefur andlagið hins vegar verið fært
fremst í setninguna en þrátt fyrir að þolfallið fari fremst er það engu
að síður andlagið. Það getum við séð með því að rýna betur í orðaröð,
svo sem þar sem umröðun sagnar og frumlags hefur orðið — dæmi
um slíkt er að finna í já/nei­spurningum, sjá eftirfarandi:
(4) a. Las hún(nf.) þessa bók(þf.)?
b. *Las þessa bók(þf.) hún(nf.)?
Orðaröð í já/nei­spurningum virkar almennt nokkuð vel fyrir nútíma­
íslensku sem frumlagspróf, þ.e. próf til að bera kennsl á frum lag í
setningu. Frumlag í já/nei­spurningu fer jafnan næst á eftir per sónu­
beygðu sögninni. Við lesum út úr prófinu í (4a) að hún sé frumlagið;
hér hefur orðið það sem kallað er umröðun frumlags og sagnar (e.
subject­verb inversion) þar sem persónubeygð sögn færist fram fyrir
frumlag. Við ályktum hins vegar út frá því að (4b) er ótæk setning að
þessa bók geti ekki staðið í frumlagssætinu.
Þágufalls­nefnifallssögnum má í grófum dráttum skipta í tvennt
í nútímamáli eftir rökliðagerð þeirra: Annars vegar eru þetta ósam-
hverfar sagnir (e. asymmetric verbs) þar sem eingöngu þágufallsliður­
inn getur færst í frumlagssætið og hins vegar samhverfar sagnir (e.
symmetric verbs), oftast kallaðar skiptisagnir (e. alternating verbs), þar
sem hvor liður um sig getur færst í frumlagssæti.3 Í (5)–(6) er sýnt
með já/nei­spurningu (umröðun sagnar og frumlags) að henta og falla í
3 Rétt eins og Wood og Halldór Ármann Sigurðsson (2014) fylgjum við McGinnis
2008 (sjá einnig rit sem þar er vísað til) þegar við notum hugtökin samhverfar og
ósamhverfar sagnir. Hugtakið skiptisagnir (og enska heitið alternating verbs eða
alternating predicates) er hins vegar líklega útbreiddara — Jóhannes Gísli Jónsson
(1997–1998, 2003), Jóhanna Barðdal (2001) og Þórhallur Eyþórsson og Jóhanna
Barðdal (2005) nota það hugtak t.a.m. í sínum skrifum. Hugtakanotkunin sem slík
skiptir í raun ekki máli; við notumst jöfnum höndum við hugtökin samhverfar
sagnir og skiptisagnir.
tunga_22.indb 40 22.06.2020 14:03:50