Orð og tunga - 2020, Blaðsíða 97

Matteo Tarsi: Samspil tökuorða og innlendra orða 85
leitt af no. mark og er erfðaorð. Skyld þessu sagnorði í germönsku
málafjölskyldunni eru t.d. fsax. merkian ‘merkja, taka eftir’, fhþ.
merken ‘útskýra, skynja, skilja, taka eftir’. Sbr. einnig fe. mearcian
‘merkja, afmarka’, físl. marka.
Sambandi þessara tveggja orða hlýtur að vera þannig háttað að
tökuorðið hafi ratað inn í málið þegar innlenda orðið var þegar komið
í notkun. Tökuorðið ber því að túlka sem virðingartökuorð.
nóti – merking : Físl. nóti (Gramm3748 u.þ.b. 1250 > AM 748 i b 4to
1300–1325, Björn M. Ólsen 1884) er talið vera beint tökuorð úr lat.
nota ‘mark, tákn’ í AeW (u. nóti) og IeW (u. nóta, nóti). ÍOb (u. nóti)
telur hins vegar að það sé fengið úr mhþ. nōte ‘s.m.’ frekar en beint
úr latínu. Alexander Jóhannesson, meðal annarra, nefnir mlþ. nōte,
en það orð er ekki að finna í miðlágþýskri orðabók Schillers og
Lübbens. Fsax. nota ‘(letur)tákn’ er varðveitt og sömuleiðis er orðið
til í miðhollensku (noot < ffr. note eða beint úr latínu, EWNed., u. noot).
Miðlágþýska hefur orðið not(t)ele ‘skjal’, sem er eflaust fengið úr lat.
notula (smækkunarorð fyrir nota). Að þessu sögðu má telja líklegt að
miðlágþýska hafði orðið nōte, þó að það sé ekki varðveitt. Miðlágþýska
væri líklegasta veitimálið fyrir físl. nóti.
Aðlögun orðsins í forníslensku (an­stofn) ber sennilega vitni um
að mlþ. nōte liggi til grundvallar frekar en lat. nota. Ef öfugt væri, þá
hefði orðið sennilega verið aðlagað íslensku sem ōn­stofn. Ísl. nóta (frá
u.þ.b. 1650, RitOH) er hins vegar væntanlega beint lært tökuorð úr
latínu.
Físl. merking (GrgStað 12th c. > AM 334 fol. 1260–1270, Vilhjálmur
Finsen 1879) er leitt af so. merkja (innlent nýgert orð). Mlþ. merkunge,
merkinge ‘athygli, tillit’ hafa væntanlega orðið til í því máli og hafa
öðruvísi merkingu en íslenska orðið.
Líklegast er að físl. merking hafi verið til áður en tökuorðið kom til
sögunnar svo að tökuorðið er væntanlega virðingartökuorð.
paronomasia – aðalhending : Lat. paronomasia ‘orðaleikur sem bygg­
ist á því að nota saman samhljóða orð sem hafa þó ólíka, jafnvel
andstæða, merkingu’ (Gramm3748 u.þ.b. 1250 > AM 748 i b 4to 1300–
1325, Björn M. Ólsen 1884) er úr fgr. παρονομασία ‘s.m.’ (fgr. παρά
‘við hliðina á’ and ὀνομασία ‘nafn, nafngift’).
Físl. aðalhending (SnE u.þ.b. 1220 > GKS 2367 4to 1300–1350, Finnur
Jónsson 1931) er samsett af fsk. aðal­ og no. hending.
Ólafur ber hér saman tvö ólík fyrirbæri. Annars vegar málskrúðs­
fígúru sem byggist á samspili hljóðmyndar og merkingar, en hins
tunga_22.indb 85 22.06.2020 14:03:52