Íslenskar landbúnaðarrannsóknir - 01.09.1970, Síða 37

LANDGRÆÐSLUTILRAUN Á SPRENGISANDI 35
lit, sendinn, árframburður og foksandur,
blandaður hægrotnandi lífrænum efnum.
Gróðurleysið og hinar víðlendu auðnir ein-
kenna þetta svæði. Svartur sandur og mel-
ar blasa við svo langt sem augað eygir. Um
svæðið renna kvíslar og ár, og víða eru
pollar, tjarnir og stærri vötn. Á miðjum
Sprengisandi er t. d. talsvert af vötnum, en
í miklum þurrkatímum á sumrin minnka
þau og þorna upp og hverfa sum með öllu.
Sprengisandur er að mestu vatnasvæði
Þjórsár, og þar eru efstu upptök árinnar.
Vetrarkuldar eru þarna rniklir. Er meðal-
hiti í janúar — 6° til — 9° C, og fer frost
seint úr jörðu. Leysingarvatn stendur því
lengi i melunum fram eftir sumri, en þeg-
ar klaki er horfinn, hripar vatnið niður
um gljúpan ruðninginn, yfirborðið þorn-
ar, og sandur losnar og fýkur. Sumarhiti
getur orðið talsverður, jregar sólar nýtur,
og þá hitnar hinn dökki sandur og upp-
gufun eykst. Meðalliiti í júlí er milli 5°
og 7° C.
Úrkoma á sunnanverðum Sprengisandi
er í meira lagi (1000—1200 mm), en á norð-
anverðum sandinum er þurrara, þar sem
Vatnajökull skýlir fyrir úrkomu úr suð-
austri (Markús Á. Einarsson 1970).
Staðviðri eru þar meiri en gerist við
ströndina og minna um vetrarumhleyp-
inga. Elvassviðri eru þó oft feiknaleg, og
steinar og klappir bera þess merki, að allt
er fægt og rákað eftir sandblástur.
Erfitt er að fullyrða, hve mikill gróður
liafi hulið svæðið að ísöld lokinni, en trú-
lega hefur svæðið verið ógróið við land-
nám. Fjallvegurinn Gásasandur (eða Sand
ur) er þekktur úr fornsögum (Njáls saga,
Hrafnkels saga), og á miðöldum er
Sprengisands oft getið og þá jafnframt oft
lýst gróðuríari hans. Á svæðinu eru engar
skógarleifar né örnefni, er bent gætu til
þess, að áður hafi þar verið skógur eða
víðlendari gróðursvæði en nú finnast þar,
og uppblástur er ekki svipaður því, sem
sést á Kili. Hafi þetta land einhvern tíma
blásið upp, er það löngu orðið örfoka og
hefur jafnvel orðið það löngu fyrir land-
nám. Samfelldan gróður er aðeins að finna
þar, sem staða jarðvatns liggur hátt, við
kvíslar jökulsánna og í krögum kringum
tjarnir og polla.
Holtamannaafréttur er mjög hrjóstrugur.
Helztu samfelldu gróðursvæðin eru Hesta-
torfa sunnan í Búðarhálsi, Klifshagavellir
við Köldukvísl, Illugaver norðan við Sauða-
fell, Sóleyjarhöfði úti við Þjórsá, Þúfuver
og fjöldi smávera, sem eru við Þúfuvers-
kvísl og aðrar ár og lænur, er falla að aust-
an í Þjórsá. Efst liggja Evvindarkofaver og
Háumýrar gegn Arnarfelli, og eru þar
helzti samfelldi gróðurinn sunnan Sprengi-
sands. Austanvert við sandinn er Nýidalur
í Tungnafellsjökli með allfjölbreyttum
fjallagróðri og sæmilegum hrossahaga og
Tómasarhagi, sem er snögg mosaþemba
með svolitlum víðigróðri, stinnastör og
hálmgresi. Norðaustan við Sprengisand er
Hnjúkaflá, og við Laugakvísl er þroska-
mikill, en tegundafár gróður, sem vex þar
við laugarylinn. Enn vestar eru starar- og
fífukragar í kringum svonefnda Polla. Þar
eru og stórvaxnar „rústir“, freðmýrarhrauk-
ar, með upphöfnum moldarflögum vöxn-
um fjallagrösum (Steindór Steindórsson
1938, Páll A. Pálsson 1962). Við Kiðagil,
í hinurn sögufræga áfangastað, eru svo efstu
grös norðaustan Sprengisands.
Þessi einstöku gróðursvæði liggja í út-
jöðrum auðnarinnar og eru lítil að flatar-
máli, miðað við sjálian sandinn. Cróður
þeirra er uppskerurýr, fremur einhæfur og
gisinn, en utan gróðursvæðanna er óslitin
eyðimörk, svo að skiptir tugum kílómetra
á milli hagavinjanna.
Enda þótt auðnin á Sprengisandi og
Holtamannaafrétti sé dauðaleg, er hún þó
ekki alveg gróðursnauð. Skófir sjást þar á
steinum og mosi við lænur, þar sem raki
er nægur, og toppar af mela- og háfjalla-
plöntum finnast þar á stangli. I.ýsing á
tegundum einstakra svæða er einkum að