Skessuhorn - 28.10.2020, Qupperneq 36

22
Saga öldrunarþjónustu á Ís-landi í þeirri mynd sem við þekkjum hana er aldar göm-
ul um þessar mundir. Elliheimil-
ið Grund í Reykjavík tók til starfa
árið 1922 í steinhúsi við Kapla-
skjólsveg vestan Melana, ekki langt
þar frá sem heimilinu var nokkr-
um árum síðar úthlutað framtíð-
arlóð við Hringbraut. Það rúmaði
21 heimilismann eða vistmenn eins
og það var orðað hér áður. Hús-
ið við Kaplaskjólsveginn hét Grund
og af því er nafn heimilisins dreg-
ið. Félagsskapur sem hét Samverj-
ar kallað líknarfélag undir forustu
Sigurbjörns Á. Gíslasonar hafði
frumkvæði að kaupum þess húss að
undangenginni almennri fjáröfl-
un og skemmtanahaldi í þeim til-
gangi um tveggja ára skeið. Og þá
erum við, á árinu 2020, komin rétt
eitt hundrað ár aftur í tímann. Árið
1930 var svo hin nýja Grund risin
þar sem hún nú stendur og er enn
þann dag í dag sterkt kennileiti í
Reykjavík; hús sem var hannað og
byggt sérstaklega til að vera heimili
og athvarf fyrir aldrað fólk.
Næsta skref sem stigið
var á þessari vegferð var að
Sjómannadagsráð í Reykjavík
samþykkti árið 1939 að beita sér
fyrir byggingu dvalarheimilis fyrir
aldraða sjómenn. Sú vegferð hefur
verið nokkuð torsóttari því heil
átján ár liðu þar til þau áform urðu
að veruleika. Það hefur haft sitt að
segja að í sumarlok það ár skall á
heimsstyrjöld, önnur í röðinni á
sama aldarhelmingi. Ætla má að
það hafi því ekki orðið fyrr en upp
úr 1950 sem það var farið að fylgja
eftir áformum Sjómannadagsráðs
frá því fyrir stríð. Hvað sem því
leið þá fékk Sjómannadagsráð
heimild árið 1954 til að starfrækja
happadrætti sem er gert á þess
vegum enn þann dag í dag. Á
Sjómannadaginn 2. júní 1957 var
fyrsta Hrafnistuheimilið vígt.
Aðrir tímar
Upphaf sögu þessara tveggja
hjúkrunarheimila er lauslega rifjuð
upp hér samhengisins vegna sem
fyrstu skrefin í langri vegferð.
Þessi heimili eru fyrirmynd þess
sem koma varð og eru nú stærstu
veitendur öldrunarþjónustu í
landinu. Framan af tuttugustu
öldinni var fólk flest sem á annað
borð komst á efri ár, orðið útslitið
af erfiðisvinnu og þrældómi sem
ekki sá fyrir enda á. Þannig hafði
það verið um aldir. Fátt var sem
létti fólki stritið og hver stund nýtt
til lífsbjargar. Þegar starfsþrekið
þraut þá kom það í hlut heimilanna
að veita þá þjónustu sem hinir
öldruðu þörfnuðust. Til þess voru
aðstæður yfirleitt ekki góðar,
voru óhentugar og þröngbýlt,
jafnvel fleiri fjölskyldur en ein í
sama húsnæðinu. Oftar en ekki
var gamalt fólk orðið rúmfast,
hætt að fylgja fötum, komið í kör,
orðið karlægt. Orðgnóttina skorti
ekki. Konurnar, húsmæðurnar,
báru hitann og þungann af þessari
þjónustu sem jafnframt tók tíma
frá öðrum nauðsynlegum verkum.
Þannig var það ekki hvað sízt
til sveita og þar bjó stór hluti
þjóðarinnar.
Dagrenning nýrrar tíðar
En tuttugasta öldin var einnig
dagrenning nýrrar tíðar. Það
sýnist því hafa legið beint við og í
hæzta máta sjálfsagt að á vettvangi
Sambands borgfirzkra kvenna
(SBK) hafi fyrst verið vakin athygli
á þörfinni fyrir dvalarheimili
aldraðs sveitafólks hér í héraði
og lagt til að sambandið beitti sér
í því máli. Það gerði Steinunn
Benediktsdóttir húsfreyja í
Ausu í Andakílshreppi. Þetta
var á aðalfundi SBK árið 1957.
Steinunn mun að vísu áður hafa
reifað þetta hugðarefni sitt á
félagsfundi í Kvenfélaginu 19.
júní og borið málið þaðan fyrir
aðalfund sambandsins. Hún átti
einnig frumkvæði að stofnun
dvalarheimilissjóðs með tíu
króna framlagi. Liggur nærri að
það hafi jafnast á við árstillag í
félagsskap eins og kvenfélagi.
Aðrar sambandsfundarkonur
styrktu hinn nýja sjóð með
samskotum að upphæð kr. 350.
Og þar með fór boltinn að rúlla.
Kosin var dvalarheimilisnefnd
og var Steinunn formaður
nefndarinnar tvö fyrstu árin eða
þar til hún andaðist árið 1959.
Þá tók Aðalheiður Jónsdóttir á
Bjargi við formennskunni og sinnti
því starfi samfellt í rúm tuttugu
ár að nefndin hætti störfum árið
1980. Aðrar nefndarkonur með
Aðalheiði mörg fyrstu árin voru
Unnur Pálsdóttir á Fróðastöðum,
Ingveldur Guðjónsdóttir í
Rauðanesi, Guðrún Davíðsdóttir
á Grund og Jakobína Hallsdóttir í
Borgarnesi.
Kjarnakonur og
fjáraflabrögð
Kvenfélagakonurnar sátu ekki
auðum höndum. Þegar var
hafizt handa um fjársöfnun í
dvalarheimilissjóðinn undir forystu
nefndarinnar sem auk þess vann
að framgangi sjálfs málefnisins.
Á árinu 1958 aflaði nefndin 53
þúsunda króna með merkjasölu,
hlutaveltu og dansleikjum. Áfram
var haldið næstu árin og við bættust
skyndihappdrætti, skemmtikvöld,
kökubazarar og aðrir bazarar, árviss
sala jólakorta og bögglauppboð.
Kvenfélög innan SBK voru innan
handar við framkvæmd þessara
fjölbreyttu fjáröflunarverkefna.
Árið 1961 fékk nefndin leyfi
til þess að setja upp danspall
við samkomuhúsið í Þverárrétt
og stóð þar fyrir réttarböllum
um árabil með skemmtanaleyfi
í vasanum fyrir dansleikjum á
Þverárréttardag og tripparéttardag
og einum sumardansleik ár hvert.
Leyfi fyrir pallinum var til tíu
ára en mun hafa verið notaður
eitthvað lengur. „Fleira var gert
við Þverárrétt til fjáröflunar. Eitt
haustið var þar bögglauppboð.
Undirbúningur krafðist
mikillar vinnu en fjölmargar
hjálparhendur voru á lofti og
allir munir gefnir. Guðráður
í Nesi var uppboðshaldari.
Heppnin var með okkur bæði
með veðrið og Guðráð,“ er haft
eftir Aðalheiði á Bjargi í 55 ára
afmælisriti SBK. Þá má nefna að
á meðan byggingaframkvæmdum
dvalarheimilisins stóð var efnt til
stórhappadrættis árið 1970 með
veglegum vinningum, jafnvel
utanlandsferð, fyrir einn, nota
bene. Það voru sannarlega allar
klær úti til fjáröflunar og á þann
hátt tókst SBK að standa við
sínar skuldbindingar samkvæmt
stofnsamningi sem nam 15%
hlutdeild í framkvæmdakostnaði.
„Eignaðist þetta málefni smám
saman marga velunnara sem
færðu dvalarheimilissjóði gjafir
og greiddu götu nefndarinnar á
ýmsan hátt,“ vitnað orðrétt í 40
ára afmælisrit SBK. Einnig leitaði
nefndin liðsinnis ýmissa aðila svo
sem sýslunefnda og hreppsfélaga til
framgangs málinu.
Staðarval
Ekki var einhugur um fyrirhugað
staðarval dvalarheimilisins.
Sigurbjörg Björnsdóttir húsfreyja
í Deildartungu hafði boðið fram
lóð undir heimilið og heitt vatn
án endurgjalds. Raunar bárust
tvö tilboð þessa efnis, hitt frá
Stefáni Þorvaldssyni bónda á
Norðurreykjum í Hálsasveit.
Ágrip af sögu Brákarhlíðar í tilefni 50 ára afmælis heimilisins
Kvenfélagskonur í héraði
ruddu brautina
„Fleira var gert við Þverárrétt til fjáröflunar. Eitt haustið var þar bögglauppboð. Undirbúningur krafðist mikillar vinnu en fjöl-
margar hjálparhendur voru á lofti og allir munir gefnir. Guðráður í Nesi var uppboðshaldari. Heppnin var með okkur bæði með
veðrið og Guðráð,“ er haft eftir Aðalheiði á Bjargi í 55 ára afmælisriti SBK, en uppboðið fór fram 1961 þegar Samband borgfirskra
kvenna var byrjað af krafti að fjármagna byggingu dvalarheimilis.
Fulltrúar á aðalfundi Sambands borgfirskra kvenna 1961. Þar bar málefni væntanlegs dvalarheimilis á góma. Myndin var tekin á
tröppum Húsmæðraskólans á Varmalandi og birtist í afmælisriti SBK.