Börn og menning - 2017, Blaðsíða 11

11Erlendar söguhetjur á íslenskum skóm
ur við annan tón. Bókina þýddi Guðmundur úr dönsku
bókinni Tidsfordriv og undervisning for børn, fra deres
femte til deres tiende alders år, i små historier (Afþreying
og fróðleikur handa börnum, frá fimm til tíu ára aldurs,
í stuttum sögum), en það var svo aftur þýðing á ritinu
Zeitvertreib und Unterricht für Kinder vom dritten bis
zehnten Jahr in kleinen Geschichten (Afþreying og fróð-
leikur handa börnum frá þriggja til tíu ára aldurs í stutt-
um sögum) eftir Johann August Ephraim Goeze, sem
kom út í Leipzig 1783.
Goeze þessi var prestur og dýrafræðingur og hans er
einkum minnst fyrir rannsóknir á ormum og bessa-
dýrum (Tardigrada). Hann er upplýsingarmaður og
vill uppræta hjátrú og ástæðulausan ótta við „yfirnátt-
úruleg“ fyrirbæri en hættur virðast engu að síður vera
á hverju strái í borgaralegu umhverfi söguhetjanna í
Þýskalandi og vissara að vara eindregið við þeim. Það
er fremur erfitt að ímynda sér tíma og aðstæður þegar
þessar frásagnir skemmtu börnum þótt Goeze fullyrði
það í formálanum og segist hafa reynt að aðlaga mál-
farið að skilningi barna. Honum gengur greinilega gott
eitt til og virðist vera hlýtt til barnanna sinna, ekki síst
hinnar námsfúsu fimm ára dóttur sinnar sem er þakk-
látur hlustandi hans og nemandi, þótt ýmislegt annað í
fari hennar kalli á föðurlega handleiðslu.
Nú efast ég ekki um að Guðmundur Jónsson hafi
líka verið indælis maður en eitthvað hefur gerst í þýð-
ingu sem breytti yfirbragði ritsins, hvort sem það var í
dönsku þýðingunni eða hinni íslensku. Í skemmtilegri
úttekt á lestrarbókinni í greininni „Það var vel artað barn
og hafði fengið hreina sálu“3 segir Guðlaug Gísladóttir
að tilgangur bókarinnar virðist fyrst og fremst vera að
hræða börnin svo mikið að þau þori ekki annað en að
hlýða og það er varla hægt annað en að taka undir það.
„Þau mega t.d. ekki vera nísk, hrekkjótt, heimtu frek,
matvönd, slúðurgjörn, ráðrík, lygin, hnýsin, hræðslu-
gjörn, fífldjörf, þverlynd, óþakklát, svefnpurkur eða
leggja nafn Guðs við hégóma og er þetta aðeins brot af
þeim löstum sem þeim ber að varast,“ segir hún. Hitt og
þetta virðist horfið sem var í frumtexta en annað komið
í staðinn, og í formála fæst skýringin: Þýðingin fylgir
ekki orðrétt „dönsku“ barnabókinni heldur er „allvíða
umsteypt eptir vorum landsháttum“ og auk þess hefur
útgefandinn Magnús Stephensen „sumstaðar stytt, um-
breytt og samandregið, en sumstaðar með öllu úrfellt
þær ómerkilegustu og missanlegustu frásøgur og barna-
samræður, en á fáeinum støðum litlu innsmeygt“.
Hér eru strax lagðar línur í þýðingu á barnabókum
sem hefur verið fylgt alla tíð síðan: Textinn skal stað-
færður og mat þýðanda og ritstjóra (og/eða útgefanda)
á því hvað sé við hæfi barna ræður í þeim efnum, en
ekki frumtextinn sem þeir hafa í höndunum. Hlutverk
textans er líka skýrt – hann á að fræða og stuðla að því
að börnin alist upp í hlýðni, guðsótta og góðum siðum,
með góðu eða illu.
Hetjur sem henta börnum
Reyndar er nú ekki svo, að barnabókaútgáfa hafi strax
tekið að blómgast hér á upplýsingaöld, því hér var ekki
það borgaralega samfélag sem var gróðurmoldin fyrir
útgáfuna eftir iðnbyltingu og kverið – sem var líka þýtt!
– að mestu látið nægja til uppfræðslu. Tilgangurinn
með útgáfu bóka handa börnum var einkum lestrar-
kennsla eða trúarleg og siðferðileg innræting og þýð-
ingar voru lengi vel allsráðandi, einkum úr dönsku.
Eitthvað var gefið út af barnabókum á 19. öld en það
var ekki fyrr en á þeirri 20. sem útgáfan tók við sér og
enn sem fyrr var megináhersla á uppbyggilegan boð-
skap handa lesendum, bæði ungum og öldnum, og fullt
frjálsræði þýðandans til að tryggja að hann kæmist til
skila þótt það kynni að vera á kostnað skemmtunar og
Fyrsta þýdda barnabókin, Sumar­Giøf handa
børnum, kom út árið 1795.