Fræðaþing landbúnaðarins - 08.02.2008, Blaðsíða 396
394 | FRÆÐAÞING LANDBÚNAÐARINS 5, 2008
En breytingamar eiga sér einnig dýpri, hugmyndafræðilega hlið. Ný hugsun hefur
verið að festa rætur hér á landi, sem er sú að ekki sé nægilegt að einblína á
framleiðsluhlutverk landbúnaðarins. I staðinn er bent á ýmis önnur hlutverk
landbúnaðarins, sem sjaldnast komi ffam á mælistikum markaðshagkerfa. Bændur séu
framleiðendur almannagæða af umhverfis- og félagslegum toga. Undir slík
almannagæði flokkast t.d. matvælaöryggi, viðhald landslags og landgæða, og
aðgangur almennings að landi til útivistar og ferðamennsku. Þetta er í hnotskum
inntak hugtaksins „fjölþættur landbúnaður“ (e. multifunctional agriculture), sem víða
erlendis hefur hlotið mikla athygli á undanfomum ámm (Bmnstad, 2005; Cocklin,
2006; Dobbs & Pretty, 2004; Hall, 2004; Knickel & Renting, 2000; Randall, 2002).
Hér á landi má sjá merki um sömu þróun, meðal annars í þátttöku bænda í
landgræðslu, skógrækt og jafnvel landvörslu á náttúmvemdarsvæðum. Ferðaþjónusta
hefur einnig á skömmum tíma orðið að mikilvægri atvinnugrein til sveita og ferða-
þjónustubændur rækta hver með sínu móti það hlutverk sitt að veita aðgang að
landinu.
Ymsar áhugaverðar spumingar vakna þegar þessi þróun er skoðuð. Hverjir em það,
sem umfram aðra ryðja nýjungum braut í landbúnaðarsamfélaginu? Hvaða aðstæður
verða til þess að þeir leggja út í að þróa nýja tekjustofna? Hvaða áhrif hefur hinn ytri
rammi stjóm- og stoðkerfis á framgang slíkra verkefna? Hver em viðhorf annarra
bænda til þessara breytinga? Og síðast en ekki síst: Hvert er samhengið milli
landfræðilegra aðstæðna - staðsetningar og landkosta - og þróunar
landbúnaðarsamfélagins? Verkefninu er ætlað að varpa ljósi á þessar og skyldar
spumingar.
Líkanið um sjálfbært lífsviðurværi
Gömul og lífseig þræta í félagsvísindum hefur löngum sett mark sitt á fræðilega
greiningu á þróun landbúnaðarsamfélaga. Þetta er þrætan um formgerð eða gerendur.
Hún snýst um það í stuttu máli hvort drifkraftar þróunarinnar komi nánast alfarið utan
frá - markaðsaðstæður, pólitisk stefna og þess háttar - eða hvort leita megi skýringa á
þróun innan samfélagsins sjálfs; þeir sem byggja sveitimar hafi umtalsvert vald sem
gerendur.
I seinni tíð hefur áherslan á staðbundnar aðstæður - á gerendur og tengsl innan land-
búnaðarsamfélagins sjálfs - hlotið mun meira vægi. I þróunarsamvinnufræðum kom
hugtakið „þátttökuþróun“ til sögunnar (sjá t.d. Chambers 1983). Ofuráhersla á
efnahagslega þætti í fyrri nálgunum var að gagnrýnd harðlega. Til að skilja framvindu
í dreifbýli þyrfti að beita smásæjum aðferðum félagsvísinda, frekar en (eingöngu)
hagrænni líkanagerð (Long & Long, 1992; Long, 2001). Þessi áhersla var þörf og
tímabær. Þó felur hún í sér ákveðna hættu á að horft sé framhjá áhrifum ytri afla.
Líkanið (eða sjónarhomið) um sjálfbært lífsviðurværi (e. sustainable livelihoods ap-
proach) kom fram á sjónarsviðið á níunda áratug síðustu aldar (Chambers & Conway,
1992). Um aldamótin síðustu hafði það öðlast viðurkenningu innan ýmissa stofnana
sem fást við þróun landbúnaðarsamfélaga, t.d. FAO og UNDP. Nokkur stór frjáls
félagasamtök sem starfa að þróunarsamvinnu hófu að nota þetta sjónarhom til að
skipuleggja verkefni sín. Breska þróunarsamvinnustofnunin (Department for
Intemational Development, DFiD) tók það einnig upp á arma sína og setti það fram á
einfaldan og myndrænan máta. Þessi einfalda framsetning verður notuð sem
fyrirmynd hér (mynd 1) þótt skylt sé að geta þess að útfærslumar séu fjölmargar (sbr.
Hussein 2002; Camey o.fl., 1999; Camey, 2003).