Bændablaðið - 14.01.2021, Blaðsíða 38

Bændablaðið | Fimmtudagur 14. janúar 202138
MENNING&MINNINGAR
Á FAGLEGUM NÓTUM
Á undanförnum árum hefur
Bændablaðið birt mjög góðar
greinar um repju og mögulega
notkun repju hér á landi. Má
t.d. nefna að í ágúst 2018 skrifaði
Vilmundur Hansen all ítarlega
grein um repju til orku- og
matvælaframleiðslu þar sem
hann fjallaði um uppruna og sögu
repjuræktunar og helstu afbrigði
sem ræktuð eru. Hann sagði
einnig frá Vestur-Íslendingnum
dr. Baldri Stefánssyni sem
oft er kallaður faðir Canola
repjuolíunnar en honum tókst með
ræktun að framleiða repjuafbrigði
sem gerði olíuna hæfa til
matargerðar. Baldur var síðar
sæmdur heiðursdoktorsnafnbót
við Háskóla Íslands.
Vilmundur lýsti einnig
rækt unar leiðbeiningum frá
Landbúnaðarháskóla Íslands og mun
á sumar- og vetrarrepju og kemur
fram að vetrarrepja sé mikilvægasta
fóðurjurtin sem ræktuð er hér á landi
til haustbeitar, bæði fyrir mjólkurkýr
og sláturlömb. Hann fjallaði
einnig um Jón Bernódusson hjá
Samgöngustofu en hann hefur verið
manna ötulastur hér á landi við að
vekja athygli á repju og möguleikum
hennar til orkuframleiðslu, einkum
sem bíódísil.
Í júní 2019 birti Magnús Hlynur
Hreiðarsson síðan grein eða viðtal
við Jón sem nefndist Hægt væri að
knýja allan íslenska skipaflotann
með repjuolíu. „„Við erum með allar
kjöraðstæður fyrir slíkt verkefni. Það
þarf bara að spýta í lófana og fara
að taka á hlutunum, því útblástur
skipa og flugvéla er mjög stór hluti
þess CO2 sem nú er reynt að minnka
vegna ört vaxandi hlýnunar jarðar,“
segir Jón.“
Í apríl á þessu ári fjallaði svo
Hörður Kristjánsson um Örn
Karlsson, bónda á Sandhóli í
Meðallandi í Skaftárhreppi, sem
er iðinn í nýsköpun og hefur sett á
markað kaldpressaða repjuolíu sem
orkugjafa fyrir hesta.
Repjan er til margs nýtanleg
Það fer því ekki á milli mála að
repjan er til margs nýtanleg og þá
einkum sem orkugjafi; en hefur
hún upp á eitthvað fleira að bjóða
en gott fóður og orku til að knýja
skip og hesta? Er hugsanlegt að
finna megi efni í repjunni sem geti
verið mun verðmætara en fóður og
olía? Hverjum hefði dottið í hug
fyrir nokkrum árum að nýta mætti
þorskroð í afurð sem er margfalt
verðmætari en fersk eða frosin
þorskflök? En eins og flestir vita þá
hefur fyrirtækinu Keresis á Ísafirði
tekist að framleiða sáraumbúðir úr
fiskroði sem eru margfalt verðmætari
en fersk eða frosin flök. Gildir það
sama um repjuna? Er hratið kannski
verðmætara en olían?
Hjá fyrirtækinu TARAMAR
ehf. og í samvinnu við Háskóla
Íslands hafa farið fram rannsóknir
á repju þar sem kannað er hvort
eitthvað fleira en fóður eða bíódísil
leynist í repjunni. Niðurstöður úr
þessum rannsóknum voru birtar
nýlega í skýrslu til Framleiðnisjóðs
landbúnaðarins sem styrkti
rannsóknirnar.
Kosturinn við ræktun repju á
Íslandi er staðsetning landsins en
eins og við vitum öll er landið hreint
og fagurt og notkun eiturefna við
ræktun þekkist nánast ekki hér.
Þetta er mjög ólíkt því sem gerist
víðast annars staðar en höfundar áttu
leið um slóðir Vestur-Íslendinga í
Bandaríkjunum fyrir um tveimur
árum þar sem ferðast var um
ræktunarsvæði repju en þar var
akurinn eftir að plægt var úðaður
með illgresiseitri (Roundup), síðan
með sveppaeitri og enn aftur með
skordýraeitri áður en sáð var. Síðan
voru þessar þrjár úðanir endurteknar
aftur meðan á ræktun stóð. Það gefur
auga leið að það eru ekki allir sáttir
við matvæli sem koma úr þannig
umhverfi.
Rannsóknir á þróun afurða
Meginmarkmið rannsókna okkar á
repju var að skoða hvaða verðmætar
afurðir má þróa úr repjuolíu fyrir
matvæli, lyf, húð- og snyrtivörur
og margfalda þannig verðmæti
hennar á íslenskum sem erlendum
mörkuðum.
Þróun á afurðum sem byggja á
repju geta opnað nýja möguleika
fyrir íslenska framleiðendur á
matvælum, lyfjum og snyrtivörum.
Markaðsrannsóknir sýna að
neytendur eru orðnir mjög
meðvitaðir um uppruna matvæla
og margir sækjast eftir hreinum
matvælum sem framleidd eru við
þekktar og góðar aðstæður sem
og matvælum sem hafa lífræna
vottun. Nýjar rannsóknir sýna að
sama tilhneiging er að eiga sér stað
í heimi húð- og snyrtivara. Þannig er
mestur vöxtur í sölu á húðvörum sem
eru taldar vera hreinar og innihalda
fá eða engin skaðleg efni. Auk þessa
þá býður íslenskt umhverfi upp á enn
meiri verðmætaaukningu með því að
láta fylgja með upprunavottorð og
lýsingu á bálkakeðju sem segir frá
sérstöðu hvað varðar gæði lands og
afburða hreinum ræktunaraðstæðum.
Í dag eru fáir sem sinna kröfu-
hörðustu neytendunum sem sækjast
eftir fullkomlega öruggum húð- og
snyrtivörum sem byggja á lífrænt
vottuðum innihaldsefnum en
innihalda líka hrein lífvirk efni
sem hafa sýnilega áhrif á húð. Auk
þessa má segja með nokkru öryggi
að það sé enginn framleiðandi sem
bjóði upp á vörur með rekjanlegum
innihaldsefnum.
Rekjanleiki innihaldsefna í
húð- og snyrtivörum er mikið
vandamál. Þannig er mjög erfitt
að fá upplýsingar um uppruna
efna en við höfum meira en 15 ára
reynslu af samskiptum við birgja út
um allan heim vegna framleiðslu
á afburðahreinum húðvörum. Ein
örugg leið er að framleiða sem flest
innihaldsefni sjálfur. Eitt af megin
efnum í húðvörum eru olíur, glýseról
og önnur ýrandi efni eins og vax og
fosfólípíð sem eru ýruefni og vinna
má úr olíum. Alls geta þessi efni
numið 50-70% af innihaldi húðvara.
Með tilkomu repjunnar í
íslenskum landbúnaði þá er nú í
fyrsta skipti hægt að þróa matarolíur,
ýruefni og glýseról úr íslensku
hráefni. Einnig er mjög áhugavert
að skoða hvort hægt er að framleiða
örferjur eins og lípósóm úr repjuolíu
eða repjuhrati. Framleiðsla á
örferjum fer ört vaxandi í heiminum
í dag en þær eru notaðar til að verja
og ferja lífvirkefni og eru mjög
vinsælar í lyfjaiðnaði og njóta einnig
vaxandi vinsælda í matvælum og
húðvörum. Örferjur eru t.d. notaðar
við tímaskömmtun lyfja þar sem lyf
er tekið inn í stórum skammti sem
smá skolast síðan út í líkamann með
tíma.
Repjuolían er ákaflega auðug
af E og K vítamínum
Repjuolían eins og hún kemur beint
úr pressun er ákaflega auðug af
vítamínum E og K en um leið þá er
hún mjög þykk og með hátt innihald
af plöntusterola, sem gerir hana
erfiða í notkun bæði hvað varðar
matseld eða gerð fínna húðvara.
Repjuolía á Íslandi er einnig mjög
breytileg á milli vaxtarsvæða sem og
frá einu ári til annars. Þannig getur
olían verið misþykk og mjög misjöfn
á litinn. Olía frá kaldari svæðum
(norðurlandi) er oft mjög dökkgræn
á meðan olía sem kemur frá fræjum
sem hafa náð fullum þroska er oft
ljósari.
Í þessu verkefni beindum við
fyrst og fremst sjónum að þróun á
staðlaðri repjuolíu sem nýta mætti
í matvæli og húðvörur sem og
gerð örferja úr fosfólípíðum og þá
sérstaklega fosfólípða úr repjuhrati,
en slík vara myndi margfalda
verðmæti repjunnar um mörg
hundruð prósent.
1. Vinnsla og hreinsun repjuolíu
Þegar repjan er fullþroskuð eru fræ
hennar sett í pressu og olía skilin frá
hrati. Eftir pressunina má hreinsa
hráolíuna frekar til notkunar í
matvælaiðnaði.
Hreinsunin felst í nokkrum
vinnslu skrefum sem öll eru
gerð til að auka geymsluþol og
eiginleika olíunnar til notkunar í
matvæli. Það er hinsvegar mjög
misjafnt hversu langt neytendur
vilja að gengið sé í hreinsun olíu.
Til dæmis er svokölluð kaldunnin
virgin ólífurolía ekki hreinsuð á
neinn hátt og er olíunni eingöngu
fleytt af þar sem hún er sjálfrunnin.
Það fer hinsvegar eftir því hvernig
á að nota olíuna hversu langt þarf
að ganga og ef olía er notuð til að
mynda í ýrulausnir eins og majónes
þarf að kaldhreinsa en þá eru skilin
frá sterín sem harðna og mynda
kekki í olíunni við kælingu og geta
valdið aðskilnaði í majónesinu. Við
hreinsun á matarolíum til steikingar
eru almennt notuð sex skref. Það
fyrsta er oftast nær afsýring en þá
er vítissóda (natríum hýdroxíði eða
NaOH) blandað saman við olíuna
og frýjar fitusýrur mynda sápu sem
er skilin frá. Næsta skref er bleiking
en þá er bleikileir sem er ásogsefni
blandað saman við olíuna en hann
dregur í sig litarefni. Yfirleitt henta
viðarkol (hafa verið hituð, þurrkuð
og fínmöluð) best til að ná rauðum
lit (xantófyll og karótín) en sérstakur
bleikileir, best til að ná grænum
litarefnum (klórofyll). Leirinn er
síðan síaður frá olíunni. Næsta skref
er oftast nær fosfólípíðaútfelling en
þetta skref er yfirleitt notað fyrir
jurtaolíur. Í jurtaolíum eru fosfólípíð
sem geta myndað gúmmíkendar
flögur eða svif í olíunni. Fosfólípíð
eru hinsvegar skautuð og eru
vatnsleysanleg öfugt við aðrar
fitutegundir í olíunni. Því er oftast
hægt að bland olíuna með vatni en
fosfólípíðin fara yfir í vatnsfasann
sem má síðan skilja frá. Næsta þrep
í hreinsun á matarolíum er oftast
nær svokölluð kaldhreinsun en þá
er olían geymd í kæli en þá harðna
ákveðanar fitusýrur sem að mestu
leyti eru sterín (18:0) sem eru síðan
síuð frá. Það fer svo eftir tegund
olíu og til hvers á að nota hana
Hrá repjufræ innihalda yfirleitt um 93%
þurrefni, þar af eru 19% prótein, 54% fita,
23% trefjar og tæp 4% aska eða steinefni.
Repjufræin eru pressuð og olían skilin frá en
hrá repjuolía er að mestu leyti úr þríglíseríðum
(>90%) og öðrum fituefnum eins og
fosfólípíðum, fríum fitusýrum, sterólum,
tókoferólum, litarefnum eins og klórófíll,
flavanóíðum og glýkólípíðum.
Ólafur bóndi á Þorvaldseyri ásamt skýrsluhöfundi
og nemendum við Háskóla Íslands.
Fræpoki með repjufræjum. Ólafur bóndi hellir repjuolíu og skýrsluhöfundur
horfir á.
Vinnsla repju
Þorvaldseyri. Mynd / HKr.