Bændablaðið - 14.01.2021, Blaðsíða 42

Bændablaðið | Fimmtudagur 14. janúar 202142
Á undanförnum vikum hefur
umræða um landbúnaðarstefnu
hér á landi tekið mikinn kipp og
sjónir margra sérstaklega beinst
að tollum á innfluttar landbúnað-
arvörur. Ólafur Stephensen, fram-
kvæmdastjóri Félags atvinnurek-
enda (FA), sem eru hagsmuna-
samtök innflytjenda, heildsala og
smásala, hefur í þeirri umræðu
skrifað fjölda blaðagreina undan-
farnar vikur og boðað nauðsyn
þess að innflutningstakmark-
anir og tollar verði afnumdir á
landbúnaðarvörur. Upphaflegt
tilefni þessara greinaskrifa er að
á síðasta ári kom í ljós stórfellt
misræmi í tollafgreiðslu á inn-
flutningi á landbúnaðarafurðum
til Íslands.
Samkeppnisreglur
á EES svæðinu
Það virðist æði útbreidd skoðun að
með því að rýmka heimildir fyrir
landbúnaðinn til að starfa saman og
leita hagræðingar með samstarfi og
skipulagningu, sé verið að „...vinda
ofan af umbótum í frjálsræðisátt“.
Því er til að svara að líklega er
hvergi á EES svæðinu jafn mikið
þrengt að bændum og fyrirtækjum
þeirra til að vinna saman og skipu-
leggja markaðsfærslu búvara eins
og hér á landi. Í því sambandi vísast
til skýrslu lagastofnunar Háskóla
Íslands sem unnin var fyrir sjáv-
arútvegs- og landbúnaðarráðherra
(sjá skýrsluna hér: https://www.
stjornarradid.is/efst-a-baugi/frettir/
stok-frett/2020/12/09/Skyrsla-
lagastofnunar-um-samkeppnis-
reglur-buvoruframleidenda/). Í
skýrslunni kemur m.a. fram að
mun víðtækari undanþágur frá
samkeppnisreglum gilda í Noregi
(öðru EFTA-ríki, aðila að EES-
samningum) og innan ESB (aðila að
EES samningnum) fyrir framleið-
endur landbúnaðarvara samanborið
við þrönga undanþágureglu í 71.
grein búvörulaga. Í fréttatilkynn-
ingu atvinnuvega- og nýsköpun-
arráðuneytisins um skýrsluna segir
að verið sé að vinna með niður-
stöður hennar í ráðuneytinu.
Auk þessarar skýrslu hefur verið
bent á að vegna COVID-19
heimsfarald ursins hefur fram-
kvæmdastjórn ESB samþykkt styrki
til bænda að fjárhæð allt að 15,6
milljónir króna og lánafyrirgreiðslur
að fjárhæð allt að 31 milljón króna
) auk frekari undantekninga frá
samkeppnisreglum2. Engin fyrir-
greiðsla í líkingu við þetta hefur átt
sér stað á Íslandi. Þvert á móti hefur
staða íslensks landbúnaðar veikst
enn frekar m.a. með fyrrnefndu mis-
ræmi í tollafgreiðslu á innfluttum
vörum sem stjórnvöld hafa þegar
viðurkennt að eigi sér stað3.
Á undanförnum misserum hafa
hagsmunasamtök bænda bent á
þann aðstöðumun sem er á milli
norskra og evrópskra bænda annars
vegar og íslenskra bænda hins vegar
hvað þessi atriði varðar.
Einhliða afnám tolla
skaðar þjóðarhag
Í umræðum um landbúnaðarmál er
sums staðar uppi hávær krafa um
að tollar á landbúnaðarvörur verði
afnumdir. Aftur hefur ekkert þeirra
landa sem við berum okkur saman
við í lífskjörum tekið slíka stefnu,
hvað þá að nokkrum hafi einu sinni
dottið í hug að gera það einhliða án
þess að tryggja sér neinn ávinning
í staðinn.
Það er þekkt niðurstaða í hag-
fræði að velferð íbúa hvers lands er
unnt að hámarka með réttum toll-
um á milliríkjaviðskipti (sjá t.d. H.
Johnson The Review of Economic
Studies , 1953–1954, bls. 142–153).
Þetta er auðvitað grunnástæðan
fyrir því hvað tollar og viðskipta-
hindranir eru þaulsetin í milliríkja-
viðskiptum. Þótt vera megi að frjáls
viðskipti séu í heildina hagstæðust
er gallinn sá að aðrar þjóðir spila
ekki samkvæmt þeim reglum.
Ísland og íslensk þjóð hefði því
verra af ef hún ætlaði einhliða að
afnema innflutningstakmarkanir.
Aukin heldur værum við að spila
frítt af okkur spilum sem nota má í
samningaviðræðum um viðskipta-
kjör við önnur lönd.
Það væri mörgum hollt að velta
því fyrir sér hvers vegna tollar séu
lagðir á erlendar landbúnaðarvör-
ur innfluttar til ESB, Noregs og
annarra landa. Væntanlega heldur
framkvæmdastjóri FA t.d. því ekki
fram að þessi stefna Noregs og ESB
í málefnum landbúnaðar byggist á
fáfræði og heimsku?
Eru frjáls alþjóða-
viðskipti lausnin?
Reynslan af COVID-19 hefur sýnt
að svokölluð frjáls viðskipti tryggja
ekki að lönd geti fengið vörur sem
þær vilja og eru reiðubúnar til
að greiða fyrir (COVID-grímur,
hlífðarfatnaður og súrefnistæki
í upphafi, og nú t.d. bóluefni).
Hliðstæð hætta á markaðstruflunum
er gagnvart landbúnaðarvörum og
öðrum nauðsynjum.
Kreppur og frjáls viðskipti
Framkvæmdastjóri FA fullyrðir að
leið ríkja út úr kreppu í gegnum
tíðina hafi verið sú að afnema
hömlur í viðskiptum og auka
frelsi í milliríkjaviðskiptum. Þessi
söguskoðun er í meira lagi hæpin.
Bandaríkin og önnur Vesturlönd
komust t.d. ekki út úr kreppunni
miklu 1929 vegna þess að þau tóku
skyndilega upp frjáls viðskipti,
heldur setti gífurlegur ríkisrekstur
í hildarleik síðari heimsstyrjaldar
hagkerfi þessara landa í gang.
Alþjóðaviðskiptastofnunin (eða
öllu heldur forveri hennar GATT)
var ekki stofnuð fyrr en 1947
að lokinni heimsstyrjöld. Í fjár-
málakreppunni 2008 voru alls kyns
takmarkanir á frjáls fjármagnsvið-
skipti tekin upp og í kjölfar hennar
voru miklu strangari takmarkanir
settar á fjármálastofnanir en áður
og flutningar fjármagns milli landa
settar þrengri skorður.
Leiðir ríkja út úr kreppum hafa
því jafnan verið flóknari en þarna
er gjarnan látið liggja að. Er þar
skemmst að minnast aðgerða sem
gripið hefur verið til jafnvel hér
á landi þar sem milljörðum hefur
verið veitt til atvinnulífsins til að
veita því viðspyrnu eftir það högg
sem COVID-19 faraldurinn hefur
valdið.
Verndum störf og þjóðarhag
Staðreynd málsins er að íslenskur
landbúnaður er hryggjarstykkið í
atvinnulífi víða á landsbyggðinni.
Þúsundir manna starfa við greinina,
í Norðausturkjördæmi einu og sér
starfa sennilega nærri 1.000 manns.
Bara svínakjötsframleiðsla og
vinnsla svínakjöts skapar álíka mörg
störf og kísilver PCC BakkiSilicon
hf. á Húsavík átti að gefa. Ekki er
hægt að deila um mikilvægi þess að
hægt er að hafa raunveruleg áhrif
með því að stýra eigin landbúnað-
arframleiðslu.
Þá bendir margt, þ.á m. land-
rými, nægt vatn og frjósamur
jarðvegur, til þess að íslenskur
landbúnaður geti verið öflugur
atvinnuvegur sem greiði góð laun
og leggi af mörkum til hagvaxt-
ar. Til þess að svo megi vera er
hins vegar nauðsynlegt að hinum
ýmsu greinum landbúnaðar verði
tryggð viðeigandi rekstrarskilyrði
til þess að greinin geti dafnað og
náð hámarksafköstum.
Mjög mikil framleiðniaukning
í mjólkurframleiðslu og mjólkur-
vinnslu sl. 20 ár sýnir að þetta er
unnt. Í skýrslu sem unnin hefur
verið fyrir mjólkuriðnaðinn af
Ragnari Árnasyni, prófessor eme-
ritus, kemur fram að framleiðni
hafi vaxið um 2,2% á ári að jafnaði
allt tímabilið 2000-2018. Þetta er
miklu meiri framleiðnivöxtur yfir
svo langan tíma en dæmi eru um í
hefðbundnum atvinnuvegum bæði
erlendis og í íslensku atvinnulífi.
Að jafnaði er vöxtur framleiðni í
grónum atvinnuvegum vel innan
við 1% á ári. Árlegur ávinningur
nam því allt að 3 milljörðum króna
á verðlagi ársins 2020.
Þessi ávinningur er afrakstur
grundvallarbreytinga sem inn-
leiddar voru með undanþágu frá
samkeppnislögum og heimild til
samstarfs til að halda niðri kostnaði
á grundvelli núgildandi 71. grein
búvörulaga. Þessum ábata hefur
verið skilað til bænda í gegnum
afurðaverð og neytenda í gegnum
heildsöluverð mjólkurvara. Það er
hins vegar í beinni mótsögn við
þjóðarhag að gera bændum og fyr-
irtækjum þeirra enn þyngra fyrir
fæti, jafnvel þyngra en gengur og
gerist í ESB.
Erna Bjarnadóttir
hagfræðingur
1Sjá nánar hér: https://ec.europa.
eu/info/food-farming-fisheries/
farming/coronavirus-response_
en
2https://ec.europa.eu/info/
food-farming-fisheries/key-
policies/common-agricultural-
po l i cy /marke t -measures /
market-measures-explained_
en#sectorspecificaidschemes.
3https://www.stjornarradid.
is/efst-a-baugi/frettir/stok-
frett/2020/10/22/Auka-tharf-
nakvaemni - i - sk jo lun -og-
eftirfylgni-tollafgreidslu-vegna-
innfluttra-landbunadarafurda-/
Í hugmyndafræði lífrænnar
garðyrkjuframleiðslu felst
meðal annars að ekki skuli
notuð kemísk varnarefni gegn
skaðvöldum. Þau hafa mörg
hver reynst vera varasöm fyrir
neytendur, plönturnar sjálf-
ar, umhverfið og sömuleiðis
starfsfólk sem þarf að vinna
með efnin og plöntur sem
verða fyrir þeim.
Flestir garðyrkjubændur,
bæði þeir sem stunda lífrænt
vottaða ræktun og hefðbundna
garðyrkjuframleiðslu nota
umhverfisvænar leiðir til að
verja gróðurinn gegn ýmiss
konar óværu sem stundum þarf
að fást við í ræktuninni.
Skaðvaldarnir
þurfa að vara sig
Skordýr, áttfætlumaurar og
sveppagróður eru algengustu líf-
rænu skaðvaldarnir í ylræktun.
Áður fyrr þótti sjálfsagt að grípa
til eiturdælunnar þegar sýnt þótti
að skaðvaldarnir færu að valda
usla. Þá voru garðyrkjumenn vel
búnir hinum ýmsu efnavopnum.
En það er löngu liðin tíð. Efni
sem notuð eru í dag eru bæði
sérhæfðari en áður, þekking á
notkun þeirra mun meiri en áður
fyrr, og síðast en ekki síst hefur
þróun í framleiðslu og notkun
lífrænna varanaraðgerða auk-
ist mikið og náð almennri út-
breiðslu í íslenskri ylræktun.
Hvað eru lífrænar varnir?
Besta lífræna vörnin er hrein-
læti í ræktuninni og vönduð
ræktunartækni en alltaf getur
samt borist smit í gróðurhúsin.
Þá er notast við lífrænar sápur,
efni sem unnin eru úr jurtum og
brotna hratt niður eða þá ýmsar
lífverur sem halda niðri skað-
völdum. Garðyrkjumenn hafa
góða reynslu af notkun þessara
aðferða og kæra sig ekki um að
snúa aftur til hinna hörðu efna.
Einfalt er að nota sápuefni sem
vörn. Sumar sápur, t.d. venjuleg
brúnsápa, geta haldið niðri stofni
meindýra og hafa einnig áhrif á
margvíslegan sveppagróður sem
veldur skaða, einkum á laufi.
Ýmis efni sem unnin eru úr
jurtum eru líka mun æskilegri
en hin eldri kemísku eiturefni og
gagnsemin er ótvíræð þótt fara
þurfi varlega í notkun þeirra.
Rándýr og sníkjudýr
Það sem er mest notað í dag í
ylræktinni eru þó lífverur, oft alls
óskyldar, sem halda niðri stofni
skaðvalda. Þetta eru hinar eig-
inlegu lífrænu varnir, sem hafa
náð útbreiðslu í ylræktun græn-
metis og blóma undanfarin ár og
áratugi. Lífverurnar eru þá ann-
aðhvort rándýr sem lifa á mein-
dýrum eða lifa sníkjulífi á þeim,
eða jafnvel smásæjar bakteríur.
Gott dæmi um rándýr sem
garðyrkjubændur nota eru
ránmítlar. Þeir eru agnarsmáir
en fótfráir (enda með átta fætur)
og eiga auðvelt með að leita uppi
og ráðast á spunamítla, sem geta
valdið usla í ræktun og sumir
pottaplöntueigendur hafa þurft að
fást við. Garðyrkjubændur dreifa
þessum ránmítlum á gróðurinn
eftir kúnstarinnar reglum og
gróðurinn nýtur góðs af matar-
venjum þeirra.
Dæmi um sníkjudýr sem
gagnast vel í baráttunni við
ýmis meindýr eru sníkjuvesp-
ur. Þær eru agnarlitlar, 1-2
millimetrar að lengd. Smæðin
kemur þó ekki í veg fyrir að
þær ráðist til atlögu við stærri
dýr eins og blaðlýs, sem eins
og allir vita geta verið til mik-
illa vandræða í ræktun. Þegar
sníkjuvespan hefur leitað uppi
blaðlús stingur hún varppípu
sinni í lúsina og kemur eggjum
sínum fyrir inni í blaðlúsinni.
Þar klekjast út lirfur sníkju-
vespunnar sem fljótt þroskast
í fullvaxta dýr. Næringuna fær
hin unga vespulirfa með því að
éta blaðlúsina innan frá, fyrst
klárar hún fituvefina og endar
á mikilvægum líffærum. Síðan
gerir fullþroskuð vespan hring-
laga op á ofanverðan afturbol
lúsarinnar og skríður út, tilbúin
til að halda lífsferlinum áfram,
blaðlúsinni til skelfingar en
garðyrkjubóndanum til mestu
gleði. Maríubjöllulirfur eru líka
gráðug rándýr þótt litlar séu, þær
lifa einkum á blaðlúsum.
Aðrar gagnlegar lífverur
Þráðormar og bakteríur geta líka
verið nytsamlegir þegnar. Ein
tegund agnarlítilla þráðorma sér-
hæfir sig td. í að nærast á lirfum
svarðmýsins, sem eru smáar
svartar flugur og eru algengar í
blautum jarðvegi. Bakteríur af
tegundinni Bacillus thuringi-
ensis hafa verið notaðar til að
halda niðri meindýrum, ekki
síst fiðrildalirfum. Þær leggjast á
meltingarfæri þeirra og framleiða
þar eiturefni sem dregur lirfurnar
til dauða.
Framleiðsla lífrænna varna
af þessu tagi er orðin verulegur
iðnaður enda hafa garðyrkju-
bændur víða um heim tekið þeim
fagnandi.
Ingólfur Guðnason
námsbrautarstjóri
garðyrkjuframleiðslu
Garðyrkjuskóla LbhÍ
Reykjum, Ölfusi.
GARÐYRKJUSKÓLI LBHÍ REYKJUM
Lífrænar varnir reynast
garðyrkjubændum vel
Dæmi um sníkjudýr sem gagnast vel í baráttunni við ýmis meindýr eru
sníkjuvespur. Þær eru agnarlitlar, 1–2 millimetrar að lengd.
SAMFÉLAGSUMRÆÐAN
Hafa skal það sem sannara reynist
Erna Bjarnadóttir.
Bænda
28. janúar
Maríuhæna.