Bændablaðið - 14.01.2021, Blaðsíða 40

Bændablaðið | Fimmtudagur 14. janúar 202140
Nýlega kom út skýrsla á vegum
Landbúnaðarháskóla Íslands
sem ber heitið Loftslag, kolefni
og mold. Þar hafa starfsmenn
Landbúnaðarháskóla Íslands
lagst í það viðamikla verkefni að
meta losun kolefnis vegna land-
notkunar og hvernig sú losun
tengist framleiðsluferlum í land-
búnaði. Það er góðra gjalda vert
að Landbúnaðarháskóli Íslands
gefi út slíka skýrslu og ekki hægt
að gera ráð fyrir öðru en að starfs-
menn Landbúnaðarháskólans
hafi við vinnslu skýrslunnar lagt
áherslu á fagleg vinnubrögð, gagn-
rýna hugsun og málefnalegan rök-
stuðning.
Ekki er ætlunin að fjalla um efn­
istök skýrslunnar að svo stöddu. Það
er hlutverk fræðasamfélagsins að
rýna þessa skýrsluna til gagns. En
full þörf er á því að ræða forsend­
ur og framsetningu niðurstaðna við
betra tækifæri. Sannleikurinn er sá
að sauðfjárbændur hafa fullan skiln­
ing á sínu hlutverki þegar kemur að
loftslagsmálum. Þeir hafa nú þegar
náð umtalsverðum árangri og ætla
sér að gera enn betur á komandi
árum.
Losun gróðurhúsalofttegunda
frá sauðfjárrækt hefur minnkað
um 25% síðustu 30 árin
Árið 2017 gáfu Landssamtök sauð­
fjárbænda út skýrslu þar sem gerð
var úttekt á losun gróðurhúsaloft­
tegunda vegna sauðfjárræktar á
Íslandi. Með skýrslunni var í fyrsta
sinn lagt mat á losun vegna fram­
leiðslu á kindakjöti á Íslandi.
Í skýrslunni er m.a. borin saman
heildarlosun gróðurhúsaloft­
tegunda vegna búfjár og áburðar­
notkunar frá sauðfjárrækt á Íslandi
frá árinu 1990 til ársins 2015. Á
tímabilinu dróst losunin saman um
40.000 tonn CO2­ígilda. Miðað við
búfjártölur og framleiðslu ársins
2020 má áætla að þessi samdráttur
sé nú orðinn mun meiri, eða um
70.000 tonn, og hefur því losun
minnkað um 25% á tímabilinu
1990­2020. Á sama tímabili hefur
framleiðsla aukist um 300 tonn af
kindakjöti.
Stefnt er að kolefnisjöfnun
Sauðfjárbændur hafa fullan vilja
til að gera enn betur þegar kemur
að loftslagsmálum og hafa nú
þegar komið af stað verkefni í
samstarfi við stjórnvöld, sem
kallast Loftslagsvænn landbún­
aður. Verkefninu, sem er stýrt af
Ráðgjafarmiðstöð landbúnaðar­
ins, felur í sér fræðslu og ráðgjöf
til bænda um hvernig má draga
úr losun frá búrekstri og vegna
landnýtingar. Þá vinna bændur
aðgerðaráætlun fyrir sinn bú­
rekstur sem á að skila samdrætti
í losun og aukinni bindingu með
það að markmiði að kolefnisjafna
búreksturinn.
Hefjum aðgerðir og
eflum rannsóknir
Fyrir liggur að sauðfjárbændur
þurfa að leggja mat á þá losun
kolefnis sem verður frá landi sem
nýtt er til sauðfjárræktar. Þetta
hefur legið fyrir lengi og er í
samræmi við alþjóðlegar skuld­
bindingar Íslands. Til að meta
losun sauðfjárræktarinnar vegna
landnotkunar þurfa að liggja fyrir
ákveðnar forsendur. Fyrir það
fyrsta þarf að meta losun frá landi.
Hægt er að styðjast við ákveðnar
grunnupplýsingar til að meta þessa
losun en full þörf er á því að efla
enn frekar rannsóknir á þessu sviði.
Í annan stað þarf að meta hvaða
land er nýtt til sauðfjárbeitar og
hvernig sú losun sem tilheyrir
sauðfjárræktinni er metin. Tökum
dæmi:
Á landi sem er 100 ha ganga 10
kindur og framleiðir hver þeirra
28 kg af kjöti. Gefum okkur að
heildarlosun landsins sé 70 kg
CO2­ígilda/ha, eða í heildina 7.000
kg CO2­ígilda. Ef sauðfjárræktin
er gerð ábyrg fyrir allri losun af
þessu landi þá væri hún um 25 kg
CO2­ígilda/kg kjöt.
Einnig mætti beita þeirri aðferð
að meta losun vegna sauðfjárræktar
með því að tengja losun landsins við
uppskeru og meta síðan þann hluta
uppskerunnar sem sauðfjárræktin
nýtir. Höldum áfram með dæmið hér
að ofan og gefum okkur að úthagi
myndi skila að jafnaði uppskeru
sem nemur 750 kg þurrefnis/ha og
heildaruppskera landsins væri þannig
75.000 kg þurrefnis. Miðað við 90
beitardaga og hver kind (ásamt lömb­
um) þurfi 4 kg þurrefnis/dag þá væri
heildaruppskera nýtt sem beit 3.600
kg þ.e. eða 4,8% af heildaruppskeru.
Ef þessi aðferð væri nýtt til að meta
hlut sauðfjárræktarinnar væri kolefn­
issporið 1,20 kg CO2­ígilda/kg kjöt.
Hér eru settar fram mjög einfaldar
forsendur til þess að leggja áherslu
á að sú aðferðafræði sem er valin,
þegar losun sauðfjárræktar vegna
landnýtingar er metin, skiptir ekki
síður máli þær forsendur sem þurfa
að liggja fyrir við útreikninga.
Sauðfjárbændur leggja
til hundruð milljóna í
landbætur á hverju ári
Sauðfjárbændur hafa um áratuga
skeið gert sér fulla grein fyrir því að
því fylgir ábyrgð að nýta auðlindir
landsins enda leggja sauðfjárbændur
til hundruð milljóna til landgræðsluað­
gerða á hverju ári. Þetta gera þeir ýmist
á eigin vegum og fyrir eigin kostnað
eða í samstarfi við Landgræðsluna
í gegnum verkefnið Bændur græða
landið eða Landbótaáætlanir sem
eru hluti af mótvægisaðgerðum sem
eru skilgreindar í Landnýtingarþætti
gæðastýrðrar sauðfjárræktar. Bændur
eru tilbúnir að vinna að enn meiri
krafti að landbótum og nýta landið
þannig að aðgerðir skili sem mestum
árangri. Þá hafa sauðfjárbændur lagt
ríka áherslu á bætta stjórnun beitar­
nýtingar með því að kortleggja sauð­
fjárbeit og efla verulega vöktun á
gróðurfari. Þetta er gert í verkefninu
Grólind sem Landgræðslan stýrir en
er að stærstum hluta fjármagnaður
í gegnum búvörusamninga. Niður­
stöður verkefnisins munu verða öflugt
verkfæri í þeirri vinnu sem er fram
undan. Sauðfjárbændur hafa nú þegar
lagt mikið af mörkum til að draga úr
kolefnislosun og hafa metnaðarfull
áform um að gera enn betur. Til þess
þurfum við stuðning víða úr samfé­
laginu. Við köllum eftir sanngjarnri
og uppbyggilegri umræðu sem leiðir
okkur áfram veginn. Þeir sem hjakka
í gömlum hjólförum komast lítið
áleiðis.
Unnsteinn Snorri Snorrason
framkvæmdastjóri
Landssamtaka sauðfjárbænda
úrdráttaraðferðir sem byggja á svo­
kallaðri „supercritical R134a/butane
extraction,“ en þær gera kröfur um
kostnaðarsaman búnað.
2. Lífvirkar örferjur (lípósóm) úr
repjuolíu og repjuhrati
Mörg næringarefni og lífrænt virk
efni sem geta verið fæðubótarefni
eða virk efni í hágæða húðvörum
eru mjög hvarfgjörn og því viðkvæm
og þola illa umhverfi í matvælum
eða húðvörum sem eru almennt
flókin bæði byggingarfræðilega og
efnafræðilega. Þetta á sérstaklega
við um lífvirk efni sem hafa verið
einangruð frá sínu upphaflega
umhverfi og bætt í matvæli sem
fæðubótarefni eða sem virk efni í
húðvörur. Gott dæmi um þetta er
lýsi og sérstaklega ómega­3 fitusýrur
sem eru stöðugar sem hluti af
fiskholdi en brotna niður og þrána
eftir einangrun. Mikill fengur væri
að aðferð sem gæti veitt þessum
lífvirku heilsubætandi efnum vörn
á meðan þau eru hluti matvæla
eða húðvöru en gæfi jafnframt
möguleika á að efnin kæmust á
áfangastað í meltingarvegi eða
húðinni og gerði þau þar með virk
til upptöku. Ein leið til að ná þessu
markmiði er að verja og flytja efnin
með svokölluðum örferjum. Örferjur
geta verið mismunandi að stærð og
gerð en einföld útgáfa örferja eru
lípósóm sem má segja að séu litlir
hnettir gerðir úr fosfólípíðum sem
geta innihaldið ákveðin lífvirk efni.
Lípósóm eru í raun holar fitukúlur
sem eru smíðaðar úr fosfólípíðum.
Lípósóm byggja á tvíkskautuðum
eiginleikum fosfólípíða sem veldur
því að þessi fituefni raða sér upp
í tvöfalda keðju sem myndar litla
kúlur með holrými innst í kjarnanum.
Fosfólípíð eru afar hentug til
notkunar í húðvörum vegna þessara
tilteknu tvískautseiginleika. Þessir
eiginleikar valda því að þau geta
hvarfast við fituleysanleg lífvirk efni
og myndað vel uppleystar ýrulausnir.
Auk þess að mynda örferjur, þá koma
þau einnig í veg fyrir samloðun
uppleystu efnanna með því að húða
virku efnin í húðvörunum. Fosfólípíð
auka stöðugleika við geymslu
með því að hindra endurkristöllun
fituefnanna. Rannsóknir hafa sýnt
fram á að lífvirk efni sem eru steypt í
örferjur eru tekin upp í hærri styrk af
húðinni heldur en lífvirk efni án slíkra
ferja. Rannsóknir okkar undanfarin
ár við Háskóla Íslands og í samstarfi
við virta háskóla í Bandaríkjunum og
Þýskalandi hafa sýnt fram á að það
má auka stöðugleika náttúrulegra
litarefna eins og beta karóten mjög
mikið með örferjum og að gerð
lesitíns í ferjunni hefur lykiláhrif á
stöðugleika. Einnig höfum við sýnt
fram á að það má auka stöðugleika
ómega 3 fitusýra með örferjum en
þar skiptir gerð lesitíns einnig höfuð
máli. Frumrannsóknir okkar á repju
sýna fram á að vinna megi nýtanleg
magn fosfólípíða úr repjunni og þá
sérstaklega hratinu sem má nýta til
að smíða örferjur.
3. Markaðsmöguleikar
Heimsframleiðsla á repjuolíu hefur
vaxið mikið á undanförnum árum
og nú er talið að framleiðsla á
repjufræjum samanborið við önnur
fræ til olíuvinnslu sé hæst í heim­
inum að undanskildri framleiðslu á
sojabaunum. Stærstu framleiðend­
urnir eru Kína, Indland, Kanada og
Evrópusambandið.
Nýting repjuolíu hefur einnig
vaxið mikið og þá mest í þeim
löndum sem rækta og pressa fræ,
s.s. í Evrópu. Talið er að u.þ.b.
10% af fræolíu sé breytt í lífelds­
neyti og er mest framleiðsla á því
í Argentínu, Evrópu og Taílandi.
Verð á repjuolíu á heimsmarkaði
hefur hækkað og náði tæplega
$1800 / tonn árið 2008. Síðan 2015
hefur verð haldist tiltölulega stöð­
ugt um og í kringum $800/tonn.
Ljóst er af ofangreindu að
Ísland getur ekki keppt við hinn
alþjóðlega markað hvað varðar
framleiðslu og sölu á repjuolíu.
Ísland hefur þó upp á aðra hluti
að bjóða og því er áhugavert að
meta hvort grundvöllur er fyrir að
þróa verðmætari afurðir út repju
og markaðssetja með leiðum sem
gera olíuafurðirnar ennþá verð­
mætari, s.s. með rekjanleikakerfi,
upprunavottorði og/eða svoköll­
uðum „bálkakeðju“ (blockchain)
upplýsingum. Þannig væri hægt
að draga fram sérstöðu Íslands
og staðreyndir sem vilja gleymast
eins og það að öll ræktun á Íslandi
á sér stað í hreinu umhverfi og án
notkunar skordýra­, illgresis og
sveppaeiturs.
Þróa má fjölbreyttar vörur úr
repjuolíu, s.s. glýseról, ýruefni,
fosfólípíð og ferjur (lípósóm).
Af þessu öllu þá eru ferjur verð­
mætasta afurðin. Finna má ferjur á
100­400$ líterinn og fer verð eftir
innihaldi ferjanna (sjá nánar í skýr­
slu höfunda). Hráefnið, fosfólípíð­
in, sem notuð eru til að byggja ferj­
ur finnast í bæði í olíunni og
í hratinu. Því má segja að
afurðaaukningin sé marg­
föld, því hratið er vannýtt
auðlind í dag. Ferjur eru
mikið notaðar í matvæla­,
lyfa­, og snyrtivöruiðnaði
til að ferja lífvirk efni yfir
frumuhimnur og auka upp­
töku á þeim hvort sem er í
meltingarvegi eða í
gegnum húð. Sem
dæmi þá eru notaðar
ferjur í næstum öllum
TARAMAR vörun­
um til að ferja ensím
og lífvirk efni úr
þangi og jurtum inn í
dýpri lög húðarinnar.
TARAMAR stefnir
að því að framleiða
allar sínar ferju sjálf
úr íslenskri repjuolíu.
Þetta yrði einstakt því
í dag er ekki hægt að
fá ferjur sem eru smíð­
aðar úr eins hreinni olíu
og Ísland hefur upp á að
bjóða.
Við bendum áhuga­
sömum um frekari nýtingu repju
að nálgast Lokaskýrslu okkar
til Framleiðnisjóðs landbúnað­
arins: ÞRÓUN VERÐMÆTRA
AFURÐA ÚR REPJUOLÍU eftir
Guðrún Marteinsdóttir og Kristberg
Kristbergsson, TARAMAR EHF.
Í samstarfi Organic Iceland ehf,
Háskóla Íslands, Gróðrastöðina
að Hæðarenda, Móðir Jörð ehf, og
Þorvaldseyri ehf.
Einnig viljum við biðja þá sem
hefðu áhuga á að halda áfram með
rannsóknir og þróun á repjuafurð­
um fyrir matvæla, lyfja­ og snyrti­
vöruiðnaðinn, að hafa samband við
okkur.
Kristberg Kristbergsson
Guðrún Marteinsdóttir
Höfundar eru bæði prófessorar
við Háskóla Íslands í líffræði
og matvælafræði og eigendur
fyrirtækisins TARAMAR ehf.
Á FAGLEGUM NÓTUM
Framleiðsla krems með repjuolíu.
Lípósóm gert úr tvöfaldri röð
fosfólípíða með lífrænum kjarna
LANDSSAMTÖK SAUÐFJÁRBÆNDA
Kolefnisspor sauðfjárræktarinnar
Unnsteinn Snorri Snorrason.
Taramar krem voru fram-
leidd með repjuolíu. Ath., þó
að þau krem sem eru á markaði í
dag séu með annarri olíu en síðar
þegar framleiðslu- og gæðaferli fyrir
repjuna er tilbúið þá mun Taramar
markaðssetja krem með repjuolíu.