Storð : heimur í öðru ljósi - 01.03.1985, Qupperneq 75

sína soðningu. Aðeins einn ketil höfðu
þeir í pússi sínu og skyldi Arinbjörn
sjóða sinn graut fyrst. En að því kom
að kaupmenn gerðust óþolinmóðir:
Þá kölluðu Austmenn af skipinu að
Þorleifur skyldi matbúa, og sögðu
hann vera mjög íslenskan fyrir tóm-
læti sitt. Þá varð Þorleifi skapfátt, og
tók ketilinn, en steypti niður grautn-
um Arinbjarnar og sneri á brott síðan.
Arinbjörn sat eftir og hélt á þvörunni,
og laust með henni til Þorleifs, og kom
á hálsinn; það var lítið högg; en með
því að grauturinn var heitur, þá brann
Þorleifur á hálsinum.
(Eyrbyggja saga, 39. kafli)
Þetta atvik átti eftir að hafa
hvimleið eftirköst fyrir Þorleif þenn-
an, því þegar hann bað sér konu þrem-
ur árum síðar, fékk hann þau svör frá
bróður hennar að eigi myndi hann
gifta honum systur sína fyrr en graut-
ardrílarnir á hálsi hans væru grónir!
Mörg háðuleg dæmi mætti tína
til í svipuðum dúr, er sýna fornkapp-
ana við matseld. Öll staðfesta þau
klárlega að þeim þótti slík „kvenna-
störP* fyrir neðan sína virðingu. Og
það vissi Steinunn Sighvatsdóttir,
einn af kvenskörungum Sturlungaald-
ar, er hún hótaði manni sínum að taka
af honum vopnin og fá honum búr-
lyklana í staðinn þar sem henni gekk
treglega að eggja hann til að hefna
föður hennar og bræðra. Það bar til-
ætlaðan árangur. (Sbr. Sturlunga, II,
bls. 6)
Við hlaupum yfir balsam-
beð hinna franskættuðu
riddarasagna, hnútuköst
fornaldarsagna og rímna
sömuleiðis og grípum næst niður í
sálmakveðskap siðbótarinnar. Á hin-
um í mörgu tilliti mannfjandsamlegu
tímum rétttrúnaðarins eða siðbótar-
innar á fslandi, voru menn samkvæmt
kenningu kirkjunnar svívirðilegir
þrælar, saurug svín, hundum argvítug-
ari; hlaðnir glæpum, bæði tiltölulega
skiljanlegum eins og framhjáhaldi og
snærisþjófnaði, eða óskiljanlegum eins
og erfðasyndinni.
Sextánda og sautjánda öld og
fyrri hluti átjándu aldar hafa af mörg-
um verið nefndir mestu eymdar- og
niðurlægingartímar þjóðarinnar. Er
þar margt sem kemur til. Um þetta
segir Halldór Laxness í grein sinni
Inngángur að Passíusálmunum:
>,// / . . ll'...M
Þjóðernislegt siðferðisþrek íslendínga
hefur bilað, þjóðin hefur á hverju sviði
lagt sig undir höggið utanfrá. Ein-
valdsstefna konúngdómsins, með
þýska nýskipun á „endurlausn manns-
ins“ að hugsjón, hefur orðið sigursæl
og krefst alræðis yfir þjóðinni, lífi
manna og limum. Verslunareinokunin
og erfðahyllíngin eru tveir ytri áfangar
þessa krossferils þjóðarinnar; enn eitt
ytra tákn uppgjafarinnar er útflutn-
íngur æðstu innlendra verðmæta til
Danmerkur, sem nær hámarki sínu
þegar Flateyjarbók er lögð sem gjöf að
fótaskemli útlends konúngs. Siðbótin
svonefnda táknar á hagnýtu máli inn-
limun hins guðlega umboðs [. . .] Líf
þjóðarinnar alt er beygt með ofbeldi
undir þessa nýskipun.
(Vettvángur dagsins, bls. 9—10)
Við þessa sorglegu upptalningu
er síðan óhætt að bæta fádæma harð-
ærum og drepsóttum. Því má nærri
geta að í sálmum frá þessum tíma sé
staður endurleystra manna, himnaríki,
sannkallað ríki mannlegra óska-
drauma, þar sem menn t.a.m. losna
við leiðinlegar konur sínar og fá góðan
mat í staðinn fyrir vondan, sbr. eftir-
farandi sálmabrot:
Útvöldum guðs svo geðjist geð,
gestaboð til er reitt,
kláravín, feiti og mergur með
mun þar til rétta veitt,
soddan veislu vér sitjum að
sælir um eilíf ár.
Næst berum við niður í þjóðsög-
unum, afurðum alþýðlegu sagnalistar-
innar frá svipuðum tíma og sálmarnir.
Hún hefur staðið hér með miklum
blóma, ef marka má fjölda þjóðsagna
þeirra sem varðveittust í munnlegri
geymd kynslóð fram af kynslóð, Guð
veit hversu lengi, áður en jtær voru
skrásettar. (Þjóðsögur Jóns Árnasonar
komu fyrst út 1862.) Úr íslenskum
útilegumanna- og huldufólkssögum
má lesa ýmislegt um vandamál fólks-
ins sem skóp þær, óskir, vonir og þrár.
Afstaðan til ósýnilegrar veraldar
huldufólksins í klettum og hólum er
tvíbent. Annars vegar er óttinn við hið
óþekkta, hins vegar vonin um annað
og betra líf, leiðir sem mönnum eru
lokaðar í hörðum heimi hvunndagsins.
I álfheimum er draumaprinsinn sem
ekki finnst í sveitinni, og í harðindum
má oft hafa þar gnægð matar —
rjóma, flot og feitt kjöt. Huldufólkið
launar ríkulega mennsku fólki sem
gerir því gott, og verður greiðinn oft
til að hjálpa viðkomandi upp samfé-
lagsstigann, en refsar hinum jafn
grimmilega og er þá oft einmitt að
framfylgja því réttlæti sem vill verða
misbrestur á í mannheimum. Eins er
með útilegumannasögurnar: á fjöllum
eru mennirnir oft betri elskhugar og
tillitssamri og sauðirnir fleiri og feitari
en í mannheimum.
Stór flokkur þjóðsagna fjallar
um drauga og afturgöngur
sem höfðu í frammi allskyns
óknytti til að hrekkja lifend-
ur, eins og að blanda mold í mat
þeirra. Einhver skörulegasta aftur-
ganga í Skaftafellssýslum og þótt víð-
ar væri leitað var Höfðabrekku-Jóka.
Hún var uppi um miðja 17. öld, hét
fullu nafni Jórunn Guðmundsdóttir og
var í lifanda lífi klausturhaldarafrú,
skörungur í hússtjórn, gáfukona, söng-
maður orðlagður og að öllu kvenskör-
ungur hinn mesti. Liðin gekk hún
oftlega um sýslur á meðan Vigfús
maður hennar var enn ofar moldu,
einkum um búr og eldhúsgögn.
Skammtaði hún oft, en blandaði mold
í matinn svo hann varð óætilegur.
Einu sinni kom vinnumaður Vigfúsar
að henni þar sem hún var að hræra
mold saman við skyrið. Segir hann þá:
„Hvað ertu nú að gera Jóka?“ greip
upp einn askinn og kastaði á eftir
73