Storð : heimur í öðru ljósi - 01.03.1985, Page 81

í MÁLFARINU
Af
þéringum
Eftir Kjartan Arnason
. . . því miður
er fiður
í rassinum á yður!
il þessa litla stefs mun ég lík-
lega geta rakið fyrstu kynni
mín af þéringiim.
í fábreytni daganna þegar
gráminn hékk einsog þoka fyrir aug-
unum þótti það skárra en ekkert að
setjast á fjölfarnar krossgötur og bíða
eftir bersýnilega uppstökkum vegfar-
cndum til að hrópa það á eftir. Á
góðum degi mátti eiga von á því
minnst tvisvar að þurfa að forða sér á
hlaupum undan körlum sem alla jafna
virtust líða áfram í þungum þönkum
en voru í raun á stöðugu varðbergi
gagnvart „skrílnum“ sem af einhverj-
um ástæðum var alltaf í radarnum hjá
þeim. Þeir gengu um með hengdan
haus, augasteinana á eilífu ferðalagi
milli augnkróka og hljóðhimnurnar
spenntar eins og músagildrur, reiðu-
búnar að fanga minnsta hljóð. Lítill
barnsmunnur sem opnaðist til að
hleypa lofti niðrí lungun nægði oft til
að gangsetja þá ægilegu maskínu sem
knúði þá til skyndilegrar eftirfarar.
Sumir létu sér þó nægja munnlegar
árásir og óskuðu manni ævarandi for-
dæmingar og allri ætt manns. Það
þótti raunar ekki síður spennandi en
skyndiáhlaupin því þarna fékk maður
á einu bretti öll helstu bannorð tung-
unnar í löngum bunum.
Já, þær voru margvíslegar geð-
sveiflurnar sem þetta virðulega ávarp
vakti. Enda auðvitað til þess ætlast
með því að setja það í þvílíkt sam-
hengi. Sumir vildu þó halda því fram
að þarna lægju eingöngu „bragfræði-
legar“ ástæður að baki.
Sögulega er núverandi form for-
nafnsins þér orðið til við samruna per-
sónuendingar sagna og ér: komid ér »
komi þér » komið þér. Hið sama hefur
gerst með /lið: komid it » komi þit »
komið þið.
Hinsvegar hefur þér ekki alltaf
verið notað í virðingarskyni einu sam-
an þótt ástæða þess á öldum áður hafi
verið önnur en getið er um hér að
ofan. Um þetta hefur Helgi Guð-
mundsson m.a. skrifað doktorsritgerð
sína sem vitnað verður til hér á eftir.
f formála hennar er gerður grein-
armunur á þrennskonar tölu, þ.e. ein-
tölu, tvítölu og fleirtölu:
eint. tvít. fleirt.
ek vit vér
þú þit þér
Eintöluformið var notað á sama hátt
og nú en tvítalan átti einungis við tvo
og hafa raunar verið leiddar að því
líkur að vit og (þ);7 hafi þegið að láni t
frá tvítölunni gömlu /veir/Zvær/ívau.
Vér og þér voru því eingöngu
fleirtölufornöfn og notuð um þrjá eða
fleiri. Um eignarfornöfnin giltu sömu
lögmál: faðir minn, faðir okkarr
(tveggja), faðir várr. Notkun tvítölu
mun hafa haldist að einhverju leyti
hér á landi framanafTjldum en er með
öllu aflögð á 17. öld og kerfið komið í
þær skorður sem við þekkjum í dag:
Gömlu tvítölufornöfnin vit og þit
tákna þá alla fleirtölu og vér og þér
orðin að virðingarávörpum sem nota
májafnt um einn sem fleiri.
Raunar tók að bera á tilhneiging-
um í þessa átt strax á 10. öld og má sjá
af skáldskap frá þeim tíma að konung-
um hefur verið auðsýnd sérstök virð-
ing væru þeir ávarpaðir í fleirtölu.
Þorbjörn hornklofi segir svo í Glym-
drápu sem ort er um 900:
Kemurat yðr né æðri
annarr konungmanna
gjöfli ræmdr und gamlan
gnapstól, Haraldr, sólar.
Á svipaðan hátt reyna skáld að
hverfa á bakvið verk sín með því að
tala um sjálf sig sem um fleiri væri að
ræða. Þetta gerir t.d. okkar ágæti Egill
Skallagrímsson í eftirmælum eftir
Þórólf bróður sinn (árið 925 u.þ.b.):
. . . jörð grær, en vér verðum
Vínu nær of mínum
helnauð er það hylja
harm, ágætum barma.
Á fjórtándu öld er þessi notkun
fleirtölunnar komin í fastari skorður
þótt enn sé hún ekki orðin almenn. í
Fjórðu málfræðiritgerðinni frá þeirri
öld segir að það sé í virðingarskyni „ef
rík persóna er merkt með margfaldri
tölu, og er það kurteisi ef sá hefir ráðu
neyti er til er talað, sem Arnórr kvað:
Yppa ráðum yðru kappi
jóta gramr í kvæði fljótu.
Hér er konungsins persóna margföld-
uð, en ekki heyrir það að tala svo til
óbreyttra manna.“
Sú tilhneiging að íleggja fleir-
tölufornafninu þér sérstaka
virðingu á þeim tímum þegar
tvítalan var enn við lýði varð til
þess að gömlu tvítölufornöfnin glötuð-
ust ekki þegar sjálf tvítalan hvarf,
heldur lifðu áfram og yfirtóku fleirtöl-
una einsog áður segir. Þessi málvenja
er semsé orðin almenn á 17. öld og þá
eykst eðlilega um leið vegur virðingar-
ávarpsins; notkun þess takmarkast
ekki lengur við konunga — enda eng-
inn maður svo tiginn í þessu landi —
heldur nutu allir konungsins bífalings-
menn þessarar virðingar ásamt kenni-
79