Morgunblaðið - 18.09.2021, Qupperneq 32

32 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 18. SEPTEMBER 2021
Nýjar tölur Hagstof-
unnar um sölu elds-
neytis hér landi boða
ekki góð tíðindi um
þróun losunar koltví-
sýrings frá umferðinni.
Í alþjóðasamhengi er
hún á ábyrgð íslenskra
stjórnvalda sem eru
búin að setja sér metn-
aðarfullt markmið um
55% samdrátt fram til
2030. Orkuskipti í samgöngum hafa
fengið mikla athygli að undanförnu
og stjórnvöld hafa reynt að ýta undir
þau með því að hvetja til kaupa á öku-
tækjum sem nýta aðra orkugjafa en
kolefnaeldsneyti og þau hafa einnig
veitt styrki til þess að byggja hleðslu-
stöðvar til að auðvelda för þeirra öku-
tækja sem eru knúin rafmagni. Þrátt
fyrir mikla sölu á bifreiðum sem eru
knúnar rafmagni að hluta eða öllu
leyti eru þeir enn innan við 6% fólks-
bílaflotans. Nær öll ökutæki sem not-
uð eru í atvinnuskyni eru knúin dísel-
olíu.
Á vef Samgöngustofu kemur fram
að fólksbílum í umferð hafi fækkað
um 2% árið 2020 miðað
við árið á undan. Fækk-
un bílaleigubíla á ein-
hvern þátt í því en þeim
fækkaði raunar meira
en sem nemur fækkun í
fólksbílaflotanum. Til
25. ágúst í ár hafa verið
skráðir 10.300 fólksbílar
sem mundu bæta 4,7%
við bílaflotann ef engir
bílar væru teknir úr um-
ferð. Vegagerðin fylgist
með umferðinni og tölur
hennar á vef stofnunarinnar sýna að
eftir að umferð á höfuðborgarsvæð-
inu hafði dregist saman um 10% frá
2019 til 2020 fór hún að taka kröft-
uglega við sér á öðrum ársfjórðungi í
ár. Til loka júlí er gróft mat stofn-
unarinnar að umferð sjö fyrstu mán-
uði ársins hafi aukist um rúmlega 6%
frá sama tímabili árið á undan. Um-
ferð á höfuðborgarsvæðinu fylgir
hagsveiflunni mjög nákvæmlega en
Vegagerðin metur það svo að í ár
muni umferðin aukast meira en sem
nemur hagvexti. Það eitt og sér er
áhyggjuefni hvort sem það leiðir til
meiri losunar koltvísýrings eða ekki.
Aukinn fjöldi fólksbíla sem notar
ekki kolefnaeldsneyti er skref í þá átt
að draga úr losun. Hins vegar vega
slík ökutæki svo lítið í heildarlosun
ökutækja að þess sjást tæpast merki
fram til þessa. Þetta sýna tölur Hag-
stofunnar um sölu eldsneytis. Ég hef
umbreytt sölutölunum í losun koltví-
sýrings og notað við það viðmið gefið
út af auðlindaráðuneyti Kanada fyrir
bensín annars vegar og díselolíu hins
vegar. Miðað er við að allt selt elds-
neyti hafi verið notað. Niðurstöður
útreikninganna eru sýndar á með-
fylgjandi mynd.
Losun koltvísýrings vegna
brennslu á bensíni hafði verið á hægu
undanhaldi frá 2016 til 2019, samtals
um 11% og tók svo dýfu 2020. Losun
vegna brennslu á díselolíu var hins
vegar nokkurn veginn óbreytt og
dróst þó saman um tæplega 6% árið
2020. Árið í ár eykst svo losunin aftur;
um 15% vegna brennslu á bensíni en
um nær 28% í díselolíu. Eins og sést á
myndinni hefur losun vegna brennslu
díselolíu aldrei verið meiri á hálfu ári
en í ár. Eins og myndin sýnir vegur
díselolía mun þyngra en bensín í
heildarlosun vegna ökutækja. Á þeim
tíma sem myndin nær yfir hefur hlut-
ur bensíns í losun vegna eldsneytis
sem selt er á bensínstöðvum lækkað
úr tæpum helmingi niður í rétt rúman
þriðjung. Tólf mánaða losun hafði far-
ið lækkandi frá miðju ári 2018 til síð-
ustu áramóta um samtals 23% en hef-
ur vaxið um 11% síðan þá. Þarna er
það brennsla díselolíu sem er að-
alsökudólgurinn og það er vandséð
hvernig á að koma böndum á þá losun
nema með umtalsverðum orkuskipt-
um í flutningum bæði á vörum og
fólki.
Af þessu sést að þrátt fyrir hvata
til orkuskipta sem þó ná í raun ein-
ungis til fólksbíla er langt í land að
markmiðum stjórnvalda um samdrátt
í losun verði náð. Þau eru raunar að
fjarlægjast um þessar mundir og
vegna sterks samspils hagvaxtar og
losunar sem ekki virðist vera að losna
um er hætt við því að ef svo heldur
sem virðist horfa í efnahagsmálum
muni þessi losun frekar aukast á
næstu árum en að úr henni dragi.
Mikilli umferð, einkum á höfuðborg-
arsvæðinu, fylgja svo aðrar auka-
verkanir en losun en það er önnur
saga.
Allt upp í loft
Eftir Sigurð
Guðmundsson
Sigurður Guðmundsson
» Losun vegna
brennslu á eldsneyti
nær nýjum hæðum.
Höfundur er skipulagsfræðingur.
sigurdur.gudmundsson@forrad.is
Losun koltvísýrings frá seldu eldsneyti á fyrri árshelmingi 2016 - 2021
Heimild: Hagstofa Íslands og eigin útreikningar
0
20.000
40.000
60.000
80.000
100.000
120.000
2016 2017 2018 2019 2020 2021
To
n
n
C
O
2
Bensín Díselolía
Ríkisstjórn Íslands
samþykkti 1997 að
skipa vinnuhópa til „að
leggja mat á og flokka
virkjunarkosti, jafnt
vatnsafls og háhita,
meðal annars með til-
liti til orkugetu, hag-
kvæmni og annars
þjóðhagslegs gildis,
samhliða því að skil-
greina, meta og flokka
áhrif þeirra á náttúrufar, náttúru-
og menningarminjar svo og á hags-
muni allra þeirra sem nýta þessi
sömu gæði.“ Skipað var í faghópa
1999 og skiluðu þeir tillögum um
röðun virkjanakosta 2003. Því miður
var lítið gert með niðurstöður þeirr-
ar vinnu (1. áfanga) og lýsti Val-
gerður Sverrisdóttir iðnaðarráð-
herra því yfir að þarna væri um
bráðabirgðaniðurstöður að ræða.
Í 2. áfanga rammaáætlunar var
farið af stað 2004 með flesta þá
virkjanakosti sem komu til álita í 1.
áfanga auk fjölmargra annarra.
Faghópar unnu á sviði
náttúru og menning-
arminja; útivistar,
ferðaþjónustu og
hlunninda; efnahags-
legra og félagslegra
áhrifa virkjana; og hag-
kvæmni þeirra. Þeir
lögðu niðurstöður sínar
fyrir verkefnastjórn
Rammaáætlunar og
skilaði hún flokkun
virkjanakosta til iðn-
aðarráðherra og um-
hverfisráðherra. Með-
an faghópar unnu sína vinnu skerpti
Alþingi á náttúruverndarsjón-
armiðum í breytingum á lögum nr.
48/2011 um verndar- og orkunýting-
aráætlun. Markmið laganna er „að
tryggja að nýting landsvæða þar
sem er að finna virkjunarkosti bygg-
ist á langtímasjónarmiðum og heild-
stæðu hagsmunamati þar sem tekið
er tillit til verndargildis náttúru og
menningarsögulegra minja, hag-
kvæmni og arðsemi ólíkra nýting-
arkosta og annarra gilda sem varða
þjóðarhag, svo og hagsmuna þeirra
sem nýta þessi sömu gæði, með
sjálfbæra þróun að leiðarljósi.“ Lögð
fram þingsályktunartillaga sem var
að miklu leyti samhljóma tillögum
verkefnastjórnar rammaáætlunar
og var hún samþykkt í janúar 2013.
Þar lentu 14 svæði í virkjanaflokki,
31 í biðflokki, sem þarf að skoða bet-
ur eða afla frekari upplýsinga um,
og 20 í verndarflokki. Skipuð var
sérfræðinganefnd til að fara yfir að-
ferðafræði starfshópa rammaáætl-
unar og skilaði hún niðurstöðu til
ríkisstjórnarinnar síðla árs 2013.
Störf faghópa vegna 3. áfanga
hófst í mars 2013. Þar voru lögð fyr-
ir fjölmörg svæði, sum þeirra úr bið-
flokki 2. áfanga. Í þeirri vinnu voru
margir af sömu sérfræðingum sem
unnið höfðu fyrir 2. áfanga auk
margra nýrra sérfræðinga. Má
segja að þarna hafi verið samankom-
inn lunginn af helstu sérfræðingum
á Íslandi á fræðasviðum faghóp-
anna. Unnið var samkvæmt sömu
aðferðafræðinni, sem hafði fengið já-
kvæða umsögn af skipuðum starfs-
hópi ríkisstjórnarinnar og einnig af
sérfræðingi frá Landsvirkjun og er-
lendum vísindamönnum. Nið-
urstöðum 3. áfanga var skilað til um-
hverfis- og auðlindaráðherra í ágúst
2016. Þar var bætt við 8 virkj-
anakostum, 10 landssvæðum í
verndarflokk og 10 í biðflokk. Nið-
urstöðurnar voru kynntar um allt
land og fóru til umsagnar hjá hags-
munaaðilum. Tveir ráðherrar um-
hverfis- og auðlindamála lögðu fram
þingsályktunartillögu um niðurstöð-
urnar, Sigrún Magnúsdóttir og
Björt Ólafsdóttir, en skammt var til
kosninga þegar Sigrún lagði fram
tillöguna og ríkisstjórnin sprakk
fljótlega eftir að Björt lagði hana
fram.
Þegar ný ríkisstjórn var mynduð
2017 var gert ráð fyrir að þings-
ályktunartillagan yrði lögð aftur
fram á Alþingi, annaðhvort óbreytt
eða með breytingum. Það var ekki
gert, og er það eingöngu umhverfis-
og auðlindaráðherra, Guðmundi
Guðbrandssyni, að kenna. Gerði
hann með því lítið úr þeirri miklu
vinnu sem fremstu vísindamenn
þjóðarinnar höfðu unnið við flokkun
virkjanakosta. Einnig tafðist að
leggja fram nýja kosti til skoðunar
fyrir 4. áfanga rammaáætlunar og
verður að skrifa það á ráðuneyti um-
hverfis- og auðlindamála eða ráð-
herrann. Niðurstaðan var sú, að
þegar þingsályktunartillaga um
virkjanakosti í 3. áfanga var lögð
fram voru aðeins nokkrar vikur til
þingloka og kosningar í nánd og því
má segja að um málamyndagjörning
hafi verið að ræða hjá Guðmundi
Guðbrandssyni ráðherra. Einnig var
vinnan í 4. áfanga um margt undir
mikilli tímapressu og fór allt of seint
af stað vegna seinagangs ráð-
herrans.
Af þessu má draga þá ályktun að
alþingismenn brugðust hlutverki
sínu í þessari miklu vinnu. Sam-
kvæmt lögum áttu þeir að ræða til-
lögur verkefnisstjórnar rammaáætl-
unar og komast að niðurstöðu.
Tillögur verkefnisstjórnar voru ekki
ræddar á Alþingi og málið var ekki
útkljáð með samþykkt þingsálykt-
unartillögu. Einnig var brugðið fæti
fyrir vinnu í 4. áfanga rammaáætl-
unar. Hins vegar er öllum ljóst sem
til þekkja að aðferðafræði vísinda-
manna stenst alla skoðun og nið-
urstöðurnar eru fengnar með við-
urkenndum vísindalegum aðferðum.
Hvað fór úrskeiðis?
Eftir Gísla Má
Gíslason
»Hvað fór úrskeiðis
með rammaáætlun
um verndun og nýtingu
landssvæða m.t.t. virkj-
anakosta?
Gísli Már Gíslason
Höfundur er prófessor emeritus í líf-
og umhverfisvísindadeild Háskóla Ís-
lands og vann í náttúrufarsfaghópi í
1., 2. og 3. áfanga rammaáætlunar.
gmg@hi.is
Árið 2014 skýrði BBC
frá sérstökum málaferl-
um. Lögfræðingar
ákærðu áfengissjúka
móður stúlkubarns og
kröfðust bóta fyrir
heilaskaðann, sem móð-
irin olli dótturinni í móð-
urkviði. Dómarinn sýkn-
aði móðurina með þeim
rökum, að til að unnt
væri að skilgreina glæp
þyrfti að eiga sér stað „íþynging við
alvarlegan skaða á einstaklingi – al-
varlegur skaði á fóstri ætti þar ekki
við“.
Kvenfrelsunarfrömuðurnir Re-
becca Schiller og Ann Marie (Bradley)
Furedi (f. 1960) töldu dóminn við-
brigðamikilvægan fyrir frelsi mæðra.
Sú síðarnefnda sagði m.a.: „Upp-
kvaðning dómsins er mikilvæg fyrir
konur hvarvetna. … Æðstu dómstólar
í Sameinaða konungsríkinu (UK) hafa
viðurkennt rétt kvenna til að ákvarða
sjálfar um þungun sína.“ Rebecca
þessi er meðstofnandi „Fæðing-
arréttar“ (Birthright), félagsskapar,
sem berst fyrir mannréttindum við
fæðingar. Ann Furedi
var aðalframkvæmda-
stjóri hinnar „Bresku
ráðgjafarþjónustu við
meðgöngu“ (British
Pregnancy Advisory
Service) Móðurkviðurinn
er hvergi nærri sæluver-
öld öllum fóstrum.
Samkvæmt nýlegri
skýrslu frá landlækn-
isembætti Bandaríkja
Norður-Ameríku (BNA),
þar sem dregnar eru
saman helstu stað-
reyndir um reykingar mæðra á með-
göngu, þ.e. um fjórðungs mæðra, geta
reykingar haft skaðvænlegar afleið-
ingar fyrir fóstrið eða barnið. T.d.
óeðlilegan vefjaþroska við fæðingu
(lága fæðingarþyngd) og alvarlega
fæðingargalla. Embættið bendir einn-
ig á að reykingar mæðra verði um eitt
þúsund reifabörnum í BNA að fjör-
lesti árlega. Þar af eru um fjörutíu af
hundraði dauðsfalla flokkuð sem
vöggudauði eða heilkenni skyndilegs
andláts hvítvoðungs (sudden infant
death syndrome). Þar að auki er sér-
stök hætta á fósturláti, ótímabærri
fæðingu, fæðingu andvana barns og
höfuðsmæð. Um sjö þúsund börn í
BNA fæðast með skarð í vör (oral
cleft) eða holgóm (cleft palate), sem
rakið er til reykinga mæðra þeirra.
Hvort tveggja kann að hafa í för með
sér erfiðleika með inntöku fæðu,
eyrnabólgu, heyrnarskerðingu, ta-
lörðugleika og tannvanda. Óhóflega
neysla lyfseðilsskyldra lyfja, þ.e. lög-
legra efna, þar með talin þunglynd-
islyf, er einnig þekkt fósturmeiðandi
hegðun mæðra. Hún er svo algeng að
í BNA er stundum talað um þjóð-
arheilbrigðisvanda – og ekki að
ósekju. Á þriðja tug þúsunda nýbura
þjást af þessari fíkn mæðra sinna,
þ.e. þjást af því, sem kallað er heil-
kenni fráhvarfseinkenna nýbura
(neonatal abstinence syndrome -
neonatal withdrawal syndrome).
Þessi fjöldi samsvarar því að um tvö
börn á hverri klukkustundu hljóti slík
örlög. Einstök einkenni geta verið
m.a.: vandræði með svefn og andar-
drátt, niðurgangur, uppsölur, aukinn
hjartsláttur, skerandi grátur, skjálfti
og skert fæðuinntaka. Það kveður svo
rammt að þessu að fjöldi krílanna fjór-
faldaðist á árabilinu 2004 til 2013, sem
endurspeglaðist í sjöföldun innlagna á
bráðadeildir fyrir nýbura.
Neysla ólöglegra fíkniefna (drug
abuse) er býsna algeng. Í BNA segj-
ast – samkvæmt lyfjastofnun í þvísa
landi (National Institute on Drug
Abuse) – tæpar tuttugu milljónir
kvenna eða rúm fimmtán af hundraði
hafa neytt fíkniefna síðasta árið. Sú
tala felur reyndar einnig í sér mis-
notkun lyfseðilsskyldra lyfja. Sá hóp-
ur kvenna er talinn um átta og hálf
milljón eða 6,6 af hundraði kvenna.
Þetta á við um konur, átján ára og
eldri, ári áður en rannsóknirnar voru
gerðar. Á árabilinu 1999 til 2014 fjór-
faldaðist fjöldi fæðandi fíkniefna-
mæðra (opioid use disorder). Stofn-
unin minnir á að „[f]lest lyf, þar með
talin ópíöt [deyfandi og kvalastillandi
lyf] og örvunarlyf (stimulants), geti
haft skaðleg áhrif á hið ófædda barn.
Neysla nokkurra efna getur aukið lík-
ur á fósturláti og valdið heilakveisu
(migraine – mígreni), krömpum og
háum blóðþrýstingi móður, sem geta
haft áhrif á fóstur hennar“. Einnig
bendir stofnunin á að „áhætta á and-
láti barns við fæðingu sé tvisvar til
þrisvar sinnum meiri hjá mæðrum,
sem reykja tóbak eða hamp (mari-
juana), taka verkjalyf eða neyta ólög-
legra lyfja meðan á meðgöngu stend-
ur“. Óhófleg áfengisneysla móður er
skeinuhætt fóstri – barni – hennar og
getur leitt til skelfilegra afleiðinga
fyrir afkvæmið; áfengiseitr-
unarheilkennis fósturs (foetal alcohol
syndrome - fetal alcoholic syndrome -
foetal alcohol spectrum disorder),
sem tekur til margvíslegra þroska-
skerðinga.
Tæplega fimm af hundraði mæðra í
BNA eru greindar með áfengissýki.
Kannanir úr álfu þeirri sýna að um
tíu af hundrað mæðrum drukku
áfengi í þeim mánuði, sem könnun
var gerð, en hins vegar höfðu tuttugu
til þrjátíu af hundraði drukkið á með-
göngu. Í BNA fæðast árlega fimm til
tólf þúsund börn vegna áfengiseitr-
unar í móðurkviði. Dæmigerð ein-
kenni: Afbrigðilegir drættir í andliti,
lítið höfuð, hamlaður vöxtur, ónóg
þyngd, skert samhæfing hreyfinga,
ofvirkni, athyglisbrestur, minnisleysi,
námsörðugleikar, skertur málþroski,
greindarskerðing, dómgreind-
arskortur, svefnvandamál, brengluð
sogþörf, skert sjón eða heyrn, brengl-
un í starfsemi hjarta, nýrna eða
beina. Til viðbótar þeim fóstrum, sem
týna lífinu í móðurkviði, er um níu
hundrað þúsund fóstrum eytt í BNA
árlega.
Forlögin mótast í móðurkviði
Eftir Arnar
Sverrisson »Óábyrgt líferni mæðra
á meðgöngu veldur
fóstrum og börnum
stundum alvarlegu heilsu-
tjóni. Um lýðheilsuvanda
gæti verið að ræða
Arnar Sverrisson
Höfundur er ellilífeyrisþegi.
arnarsverrisson@gmail.com