Bændablaðið - 23.09.2021, Blaðsíða 56

Bændablaðið | Fimmtudagur 23. september 202156
Næstkomandi laugardag munum
við kjósa til Alþingis að nýju og
stefnir í töluverða endurnýjun
þingmanna. Við í hagsmunagæslu
bænda fáum margar spurningar
um starfsumhverfi mjólkurfram-
leiðslunnar frá frambjóðendum,
enda getur það virst ansi óárenni-
legt fyrir leikmann að setja sig inn
í kerfið þar sem ólíkir angar þess
tvinnast saman í eina heild.
Íslensk mjólkurframleiðsla er í
stöðugri þróun sama á hvaða svið
greinarinnar er litið. Í dag er fram-
leidd mjólk á 523 bæjum hringinn
í kringum landið og þó svo fram-
leiðendum hafi fækkað í gegnum
tíðina hefur hlutfallsleg fækkun
milli svæða haldist nokkuð jöfn. Í
núverandi kerfi er söfnunarskylda
á markaðsráðandi afurðastöð og
flutningsjöfnunarkerfi sem hvort
tveggja er grundvallarforsenda þess
að halda uppi framleiðslu í öllum
landshlutum.
Mjólkurframleiðsla á Íslandi er
ansi tæknivædd miðað við önnur
ríki og í árslok 2019 voru lausa-
göngufjós með mjaltaþjóni orðin
algengasta tegund fjósa hérlendis
og hlutfall mjólkur sem kom frá
mjaltaþjónum tæp 56% af heildar-
innvigtuninni, sem er að öllum
líkindum heimsmet. Aukin tækni-
væðing hefur ekki einungis jákvæð
áhrif á starfsumhverfi bænda heldur
er framleiðsla hverrar kýr meiri í
lausagöngufjósum en básafjósum
og eykst enn frekar með mjalta-
þjóni. Framleiðsla hverrar mjólk-
urkýr hefur aukist um rúm 50% á 30
árum og eykst með hverju ári. Við
þurfum því færri gripi til að standa
undir meiri framleiðslu.
Framleiðslustýring
Árið 2019 kusu mjólkurfram-
leiðendur um hvort kvótakerfi í
mjólkurframleiðslu skyldi afnumið.
Tóku tæplega 90% kúabænda þátt
og vildu tæplega 90% þeirra halda
kvótakerfinu en rúm 10% sögðust
vilja afnema það. Var það svo lög-
fest með endurskoðun búvörusamn-
inga seinna sama ár.
Fyrir hvert ár er gefið út heildar-
greiðslumark, oftast kallað kvóti,
sem byggist á söluspám þess árs.
Þannig er komið í veg fyrir bæði
skort á mjólk og óhóflega umfram
framleiðslu. Mjólk sem framleidd
er umfram greiðslumark, oft kölluð
umframmjólk, er skylt að flytja út.
Heildargreiðslumarkið hefur
haldist í 145 milljónum lítra undan-
farin ár en hafði þá vaxið hratt á
árunum þar á undan. Þegar heildar-
greiðslumark hækkar eða lækkar
skiptist breytingin hlutfallslega
niður á greiðslumarkshafa á sama
hátt og greiðslumark síðasta árs.
(Sjá töflu 1)
Hver bóndi á ákveðið magn
greiðslumarks sem gefur lág-
marksverð frá afurðastöð fyrir
framleiðsluna innan þess sem og
að hluti beingreiðslna er greiddur út
á greiðslumarkið. Mjólk framleidd
utan greiðslumarks gefur bæði af
sér lægri beingreiðslur og að það
er ekki greitt fyrir hana lágmarks-
verð heldur verð sem ákveðið er
af afurðastöð og miðar við skila-
verð í útflutningi. Það er því hagur
bænda að eiga greiðslumark fyrir
sem mestri af sinni framleiðslu
hverju sinni. Þá er einnig 100%
framleiðsluskylda sem þýðir að
bændur fá ekki fullar beingreiðsl-
ur nema með því að framleiða að
fullu uppí greiðslumarkið sitt. (Sjá
töflu 2)
Viðskipti með greiðslumark
Bændur geta keypt sér greiðslumark
í gegnum miðlægan kvótamarkað
þar sem allir sitja við sama borð.
Markaðurinn byggist upp á jafn-
vægisverði milli kaup- og sölutil-
boða og þá fara öll viðskipti fram á
sama verði. Í dag er þó hámarksverð
á markaði sem nemur þreföldu af-
urðastöðvaverði. Hefur verð á mörk-
uðum frá því hámarksverð tók gildi
ávallt numið því verði. Nýliðar hafa
forgang í 5% af því magni sem er í
boði hverju sinni. Helsta áskorunin
í dag er lítið framboð en mikil eftir-
spurn eftir greiðslumarki. Neikvæða
hlið þess er sú að bændum sem hafa
stækkað bú sín reynist erfitt að fá
kvóta og þar með fullnýta sína fram-
leiðsluaðstöðu en jákvæða hliðin er
sú að framleiðsluvilji er mikill og
fólk vill vera í greininni.
Síðastliðin 20 ár hefur hlut-
fallsleg skipting greiðslumarks
eftir landshlutum ekki breyst
mikið. Þó hafa tveir landshlutar,
Suðurland og Norðurland vestra,
verið yfir landsmeðaltalinu í
vexti greiðslumarks síðustu árin.
Höfuðborgarsvæðið var með hraðan
vöxt framan af en síðan hefur það
dregist aftur úr, en hafa ber í huga
að þar er magnið ekki mikið. Frá
2005 hafa Vestfirðir dregist áberandi
aftur úr öðrum landshlutum í vexti
greiðslumarksins.
Opinber verðlagning
Verðlagsnefnd búvara er skipuð
og starfar eftir ákvæðum búvöru-
laga. Hún ákveður afurðaverð til
búvöruframleiðenda og verð búvara
í heildsölu, en síðustu ár hafa verð-
ákvarðanir nefndarinnar eingöngu
varðað mjólkurframleiðslu. Þar er
ákveðið heildsöluverð á m.a mjólk,
smjöri, osti og dufti. Verðlagsnefnd
ákveður einnig lágmarksverð til
bænda. Landssamband kúabænda
og Bændasamtök Íslands hafa ít-
rekað óskað eftir uppfærðum verð-
lagsgrunni kúabúa sem nýttur er
við útreikninga innan nefndarinnar,
enda er núverandi grunnur yfir 20
ára gamall og þarfnast sárlega upp-
færslu.
Mjólkurvinnsla
Auðhumla er samvinnufélag í eigu
um 500 mjólkurframleiðenda um
land allt og hefur það hlutverk
að safna allri mjólk frá félags-
mönnum sínum og umbreyta í
mjólkurafurðir með aðkomu sinni
að Mjólkursamsölunni ehf.
Auðhumla er móðurfélag
Mjólkur samsölunnar ehf. með 80%
eignarhlut til móts við 20% eignar-
hlut Kaupfélags Skagfirðinga svf.
Mjólkursamsalan er langsam-
lega stærst afurðastöðva á Íslandi.
Aðrar afurðastöðvar hafa náð að
hasla sér völl á íslenskum mjólk-
urmarkaði þó að hlutdeild þeirra
sé töluvert minni. Mjólkursamlag
KS, Arna, Bio bú og Rjómabúið
Erpsstöðum eru þar stærstar og
auk þess er talsverður fjöldi lítilla
heimavinnslna sem bændur fram-
leiða mjólkurvörur úr hluta af eigin
framleiðslu.
Söfnun, meðferð og vinnsla
mjólkur er flókið og kostnaðar-
samt ferli og í mjólkurvinnslu er
veruleg stærðarhagkvæmni. Vegna
þessa geta verið talsverðar tækni-
legar aðgangshindranir fyrir nýja
vinnsluaðila.
Vænsta leiðin til að ýta undir
samkeppni í mjólkurvinnslu væri
væntanlega að auðvelda einstak-
lingum að hefja slíkan rekstur.
Söfnunarkerfi hrámjólkur og
dreifingarkerfi mjólkur til smárra
vinnslustöðva sem hefur verið
byggt upp af Auðhumlu og stýrt
af MS hafa lækkað þær tækni-
legu aðgangshindranir sem felast
í mjólkurvinnslu.
Margt í kerfinu ýtir undir og auð­
veldar starfsemi smærri vinnslu­
aðila eins og að:
• Minni aðilar hafa hvorki mót-
töku- eða söfnunarkskyldu
á mjólk frá bændum og geta
því pantað án skilyrða og tak-
markana það magn mjólkur sem
hentar þeirra vinnslu hverju
sinni algjörlega óháð mismun-
andi framleiðslu bænda eftir
árstíðum.
Íslensk mjólkurframleiðsla 101
Tafla 1
Ár Heildargreiðslumark Heildarframleiðsla
2011 116,0 124,8
2012 114,5 125,2
2013 116,0 123,0
2014 125,0 133,6
2015 140,0 146,1
2016 136,0 150,4
2017 144,0 151,2
2018 145,0 152,5
2019 145,0 151,8
2020 145,0 151,2
Heimild: SAM
Viðskipti með greiðslumark. Mynd / Úr Skýrslu RHA
Tafla 2
Ár Greiðslumarksmjólk Umframmjólk Greiðslumarksmjólk Umframmjólk Greiðslumarksmjólk Umframmjólk
2017 30,9 17,4 87,40 51,98* 118,3 69,38
2018 31,8 17,9 88,40* 36,98* 120,2 54,88
2019 32,6 18,4 90,48 29,25* 123,08 47,65
2020 31,2 16,7 95,72* 25,25* 126,92 41,95
*Afurðastöðvaverð breyttist yfir árið, meðalverð per.ltr. yfir árið
Heimild: Reiknað út frá fjárlögum hvers árs og uppgjöri SAM
Beingreiðslur út á greiðslumark Afurðastöðvaverð Samtals
Á FAGLEGUM NÓTUM
Úr mjólkurstöð MS á Selfossi. Mjólkursamsalan er langsamlega stærst afurðastöðva á Íslandi. Aðrar afurðastöðvar
hafa náð að hasla sér völl á íslenskum mjólkurmarkaði þó að hlutdeild þeirra sé töluvert minni. Mynd / HKr.
Herdís Magna Gunnarsdóttir.