Skessuhorn - 15.12.2021, Side 92

MIÐVIKUDAGUR 15. DESEMBER 202192
Um miðja næstsíðustu öld var á
Akureyri járnsmiður að nafni Jón
Jónsson og var bróðursonur Níels-
ar skálda. Giftur Þórunni Kristjáns-
dóttur frænku Jónasar Hallgríms-
sonar. Hinn 7. apríl 1859 fæðist
þeim hjónum annað barn þeirra og
fær í skírninni nafnið Kristján Ní-
els. Þar með er kynntur til sögu
sá maður sem flestir Íslendingar
þekkja undir nafninu Káinn og
gerð verður lítils háttar tilraun til
að fjalla um í þessum þætti. Jón
járnsmiður var sjálfstætt starfandi
og þar af leiðandi nokkuð sjálfráð-
ur um vinnutilhögun sína og talinn
hafa sinnt vináttu sinni við Bakkus
konung af nokkurri einurð á stund-
um. Annar járnsmiður og nágranni
þeirra feðga hét Steinn Kristjáns-
son. Sá átti meðal annars stóran
járnpott sem hann notaði til lifrar-
bræðslu og eitt sinn er nokkrir
ungir og uppvaxandi athafnamenn
(og gætu jafnvel þeir frægu bræð-
ur Nonni og Manni hafa verið þar
á meðal) léku sér að því að henda
steinum í pottinn varð einum
þeirra á að brjóta af honum eyrað.
Baldvin Baldvinsson sem síðar varð
ritstjóri og fylkisritari í Manitoba
var yngstur drengjanna en ráða-
bestur og hrópar upp; „Berið þið
skít í sárið“. Löngu seinna skrif-
aði Káinn honum bréf á gamlárs-
kvöld og endaði á þessum orðum:
Blaðið þrýtur Baldi minn,
burtu flýtur árið,
ef þú brýtur boðorðin,
-berðu skít í sárið.
1873 andast Þórunn Kristjáns-
dóttir og heimilið leysist upp. Ká-
inn fer til Davíðs Kristjánssonar
móðurbróður síns á Jódísarstöðum,
þess sem orti um sjálfan sig:
Mín er lundin þykkjuþver
þungum bundin trega.
Bakkus stundum bætir mér
bölið undarlega.
Þó Davíð Kristjánsson væri
ólærður í hinum æðri skólum var
hann dýralæknir sveitarinnar og
þótti heppinn að lækna kýr af ýms-
um kvillum og hvað sem Káinn
kann að hafa lært af frænda sínum
var hann mjög natinn við skepn-
ur og sérstaklega kýr. Þótti enda
mjólkin góð og orti síðar:
Gaman er að gleðja fólk
á gömlu tungu Braga.
Hún hefur verið móðurmjólk
mín um lífsins daga.
Tvö ár var Káinn til heimilis hjá
frænda sínum en síðan vinnumaður
í Helgárseli til 1878 að hann ákveð-
ur að flytja búferlum til Ameríku og
stígur þar á land hinn 1. ágúst og lá
leið hans fljótlega til Winnipeg eins
og flestra Vestur-Íslendinga:
Mér var í æsku markað skeið
mörgum öðrum varið.
Út í heiminn aðra leið
ekki gat ég farið.
Winnipegborg var á þeim
tíma mjög á æskuskeiði og varla
nema nafnið en þar var þó að
minnsta kosti fátækrahverfi nefnt
Shantytown. Einhverjir Íslendingar
bjuggu þar við svipað basl og þeir
höfðu yfirgefið í gamla landinu og
um lifnaðarhætti Shanty búa kvað
Káinn blessaður:
Á strætunum lærði hann að stela,
stelpur að fífla og véla,
svo drakk hann og „pleiaði pool“.
Aldrei gat orðið að manni,
alla tíð bölvaður glanni
og „ignorant“ andskotans „fool“!
Þó ástandið væri ekki burðugt í
Winnipeg á þessum árum fór þó fljót-
lega að rætast úr og á þessum upp-
gangsárum Winnipegborgar voru
nokkrir Íslendingar með smábúskap
og óku um og buðu mjólk til sölu.
Um þá orti Káinn „Minni mjólk-
urmanna“ og þar í eru þessi erindi:
Hlutur enginn hér á jörðu
heiðri þeirra sé til rýrðar.
Allar kýr í öllum heimi
öskri þeim til lofs og dýrðar.
Meðan sól af austurunnum
árla morguns rís í heiði
blessist þeirra kýr og kálfar,
kúaólán hjá þeim sneiði.
Vorri kæru fósturfoldu
þeir fagran minnisvarða reisi
Bresti þá aldrei neitt af neinu
nema skort á mjólkurleysi.
Landar í Vesturheimi gátu á þess-
um árum fundið sér ótrúlegustu hluti
til að rífast um og skipti litlu hvort
það voru trúmál eða tungumál. Með-
al annars lagði vor elskaði Káinn
þetta til (tungu)mála:
Hér um finnst mér heimskulegt
að deila,
hrófatildur slíkt er byggt á sandi;
íslensk sál í amerískum heila
er eins og tindaskata á þurru
landi.
Gleymd er okkar gamla sögu-
eyja,
grafin, staursett, lá mér við að
segja.
Enskan hefur alltaf nóg að segja,
íslenskan má halda kjafti og
þegja.
Snillingur var hann þó sjálfur í að
blanda saman tungumálum meðvitað
og viljandi og kvað um pókerspil sitt
á Shantyárunum:
Hér hef ég ása fengið fæv
og fyrsta hross, ó Díses.
Bæ the Moses bet you læf
ég bít þig ol to píses.
Nú verður að fara nokkuð fljótt
yfir sögu næstu ár þar sem aðalstörf
eru verkamanna- og byggingarvinna
og uppskerustörf sem þóttu erf-
ið skorpuvinna. En eftir erfiðið þarf
líka að slaka á. Góðvinur Káins lenti
í viðskiptalegum deilum við konu
af blönduðum uppruna eða „Half
breed“ sem í munni Íslendinga varð
að brítu en fékk þessa ráðleggingu:
Aldrei að jagast við erlendar
þjóðir
á Íslandi var okkur kennt.
Vertu ekki að ragast við
„brítuna“ bróðir,
borgaðu fimmtíu cent.
Haustið 1894 var svo barið að dyr-
um hjá ekkjunni Önnu Geir og úti
stóð heldur fátæklegur meðalhár
maður, þrekinn um herðar og spyr;
„Vantar þig ekki vinnumann?“ Og
hún svarar; „Jú það kann að vera.“
Þar með tókust þau kynni sem héldu
meðan bæði lifðu. Hjá tveimur Önn-
um hafði Káinn verið fyrirvinna áður
en líkað misvel og orti um þær:
Þungar má ég þrautir kanna
á þessum vetri.
Nú er komin önnur Anna
-ekki betri.
Anna Daða er dapurleg
og druslum vafin.
Enginn maður eins og ég
er Önnum kafinn.
Káinn var mikil barnagæla og
barnavinur og um sonardóttur Önnu
Geirs, hana Christine sem hann kall-
aði Stínu, er þessi vísa:
Síðan fyrst ég sá þig hér
sólskin þarf ég minna,
gegnum lífið lýsir mér
ljósið augna þinna.
Káinn var orðlagt snyrtimenni
til allra verka og mun það hafa ráð-
ið nokkru um að hann var beðinn að
taka að sér starf grafara við Eyford-
kirkju.
Bregða ljóma á lífsins strönd
ljóssins gjafir bestar.
Sömu blómum sama hönd
sáir á grafir flestar.
Gárungar spurðu hann eitt sinn
hver græfi grafarann en Káinn
leiddist heldur vaðall þeirra og kem-
ur hér síðasta erindi úr svarinu:
Ljóðasvanir syngja,
silfurklukkur hringja
-allir signa sig-
Þegar því er lokið
„Þá er best þið mokið
mold og skít á mig.“
Sagt var að Káinn væri fálát-
ur ódrukkinn og heldur leiðinlegur
ölvaður en manna skemmtilegastur
svona rétt „kjafthýr“. Einn vinur
hans og drykkjufélagi sem þótti Ká-
inn orðinn leiðinlegur og vildi fara
að sofa fékk þessa:
Huggastu vinur ef sárin þín svíða
senn kemur lækningin, vert ekki
að kvíða,
drenglyndu bræðurnir; Dauðinn
með ljáinn
og Dakótaskáldið með rekuna,
Káinn.
Einhverri af mörgum jarðarförum
þar sem hann sinnti skyldustörfum
lýsti hann með þessum orðum:
Syngjarinn var að syngja
sönghljóðin hafði röng.
Hringjarinn var að hringja
harmþungri Líkaböng.
Mokarinn var að moka
mold yfir dauðan ná,
pokarinn var að poka
peninga ekkjunni frá.
Eins og áður er getið gátu Vest-
ur Íslendingar fundið sér trúmál að
rífast um ef ekki vildi betur og héldu
kirkjuþing sem ýmsir töldu; „Eitt-
hvert hið besta og afkastamesta“ og
„lá mikið eftir það“. Einhverja líkam-
lega fæðu þurftu þó klerkar og leik-
menn að hafa meðan á þinginu stóð
sem auðvitað skilaði sér eðlilega leið
enda kvað Káinn:
Í lágri bygging búska hjá
bak við skólahúsið
að minni hyggju mætti sjá
mikið liggja eftir þá.
Ekki þori ég að fullyrða hvort
þarna er átt við lútherskt kirkjuþing
sem haldið var að Mountain árið
1913 en þar
var Káinn og
einnig fulltrúar
frá Minnesóta-
ríki en þá var töluvert barist fyr-
ir því að koma þar á héraðsbanni á
áfengi. Slíkt var ekki efst á vinsælda-
lista skáldsins sem kvað um þá góðu
fulltrúa:
Mammon blóta; Bakkus hóta
bana skjótum þar;
frá Minneota í Minnesóta
margur ljótur var.
Um kirkjusókn landa sinna yrk-
ir Káinn og ætli trúræknin hafi ekki
verið álíka mikil hvaða kirkjudeild
menn töldu sig tilheyra:
Klerkarnir sínar kirkjur vígðu.
Konurnar margar syndir drýgðu.
Dansholur allar opnar stóðu
inn í þær landar þétt sér tróðu.
Á sunnudögum þeir sváfu og
hrutu,
um sáluhjálp ekkert heilann
brutu
og andskotinn gat nú orkað
þessu
að enginn maður kom til messu.
Þeir voru góðvinir Káinn og Þor-
björn Björnsson sem kallaði sig
Þorskabít. Þorskabítur gaf út ljóða-
bók 1914. Hún seldist illa en Þorska-
bítur þá heilsuveill og blásnauður.
Eftir lát hans urðu þó margir til að
syrgja hann í orði og fjölyrtu um hve
snjallt skáld hann hefði verið. Káinn
reiddist þessum tvískinnungi:
Fúskara þá ég fyrirlít
sem fylla sína eigin hít
en þykjast nú syrgja Þorskabít.
-Þeir mega allir éta skít.
Fyrir utan textann „Úr fimmtíu
senta glasinu“ hafa vísurnar um sól-
skinið í Dakóta trúlega orðið hvað
þekktastar af kveðskap Káins nú í
seinni tíð og kannski rétt að kíkja að-
eins í þær minna þekktari úr þeim
bálki:
Þegar vetur víkur frá
og veðrið fer að hlýna
þá er fögur sjón að sjá
sólina okkar skína.
Þegar engið er í ljá
og allt er grasið slegið
þá er fögur sjón að sjá
sólina skína á heyið.
Þegar maður mjólkar á
mörgum lyftast brýrnar,
þá er fögur sjón að sjá
sólina skína á kýrnar.
Sig að skreyta sumum hjá
sýnist æðsta hvötin,
þá er fögur sjón að sjá
sólina skína á fötin.
Þegar ég er fallinn frá
og fúna í jörðu beinin
verður fögur sjón að sjá
sólina skína á steininn.
Við þessa samantekt hefur helst
verið stuðst við ævisögu Káins eftir
Jón Hjaltason „Fæddur til að fækka
tárum“ auk útgáfu Richard Beck frá
1945 á ljóðum skáldsins. En bestu
þakkir fyrir lesturinn og gleðilegar
hátíðir lesendur mínir.
Dagbjartur Dagbjartsson
Hrísum, 320 Reykholt
S 435 1189 og 849 2715
dd@simnet.is
Huggastu vinur ef sárin þín svíða -
senn kemur lækningin, vert ekki að kvíða

Káinn uppáklæddur árið 1921. Ljósmyndina tók Sunna Furstenau og birtist hún í
bókinni Káinn – fæddur til að fækka tárum.
Vísnahorn