Ljósmæðrablaðið - 01.12.2021, Qupperneq 13

13LJÓSMÆÐRABLAÐIÐ - DESEMBER 2021
aðeins með eitt barn. Þá tók Stadfeldt það fram að það væri vegna þess
að útþenslan á leginu væri þá mikil og þar af leiðandi litlir samdrættir.
Saxtorph benti einnig á að tvíburar/fjölburar kæmu oftast tveimur til
þremur vikum fyrir tímann.
KENNSLUBÆKUR HANDA YFIRSETUKONUM EFTIR
LEVY ENDURBÆTTAR AF STADFELDT
Það er ekki fyrr en árið 1871, er Kennslubók handa yfirsetukonum eftir
Levy kemur út í bættri útgáfu af hendi Stadfeldt, sem farið er að fjalla um
hvernig ljósmóðir geti fundið út að um fjölbura sé að ræða aðeins fyrr en
í sjálfri fæðingunni. Þó hafði Levy minnst á það
í upprunalegu bókinni frá 1846 að kona gæti vitað að hún ætti von á
fjölburum, ef hún hefði fundið fyrir ósamstæðum hreyfingum á fleiri en
einum stað. Stadfeldt skrifar árið 1871 að hægt sé að segja til um hvort
fleiri en eitt fóstur sé með því að hlusta eftir hjartslætti þeirra. Hann
skrifar að erfitt sé að greina í sundur hjartslættina en ef að þeir heyrist
beggja megin í kviðnum þá sé hægt að segja með vissu að um tvíbura sé
að ræða. Fimmtán árum síðar, 1886, bætir hann við að vön yfirsetukona
geti reynt að þreifa eftir tveimur höfuðum. Það má sjá í bók Stadfelt
Ljósmóðirin, kennslubók handa yfirsetukonum sem kom út árið 1900
á Íslandi, að töluverð þróun hefur átt sér stað í ljósmóðurfræði á þeim
150 árum sem liðu frá útkomu fyrstu bókarinnar í yfirsetufræðunum
eftir Buckwald. Stadfelt skrifar að hægt sé að sjá hvort kona eigi von á
tvíburum ef kviður hennar er fyrirferðarmikill eftir að eitt barn er fætt
og legið óslétt og hnúskótt. Þá skuli ljósmóðir búa sig undir það að
seinna barnið geti borið að á hlið þar sem að mikið rými myndast fyrir
það eftir að fyrra barnið er fætt. Hann bendir einnig á að erfitt geti verið
fyrir ljósmóður að taka á móti fjölburum ef útlimir af sitt hvoru barninu
komi saman niður í fæðingarveginn. Eins geti verið erfitt ef að börnin
læsa saman hökum, það er ef að fyrra barnið ber að með fæturna fyrst og
það síðara með höfuðið. Þá geti ljósmóðir lent í því að er fyrra barnið sé
dregið út geti haka þess farið undir höku hins og festist fyrra barnið þá
þar.
EINEGGJA TVÍBURAR
Það sem vekur athygli í öllum þessum kennslubókum fyrir ljósmæður
er að aldrei er fjallað um að tvíburar geti deilt fylgju sem og himnum.
Í raun er sérstaklega tekið fram í öllum bókunum að tvíburar hafi sér
himnu, belgi og fylgjur en Buckwald og Stadfeldt benda á að það geti
virst sem fylgjurnar séu ein þar sem þær eiga það til að loða saman og
deila æðum. Þegar kemur fram á 20. öldina kemur fram aukin þekk-
ing um tvíbura á meðgöngu í bók Þórunnar Á. Björnsdóttur ljósmóður
sem starfaði í Reykjavík,
Nokkrar sjúkrasögur: Úr
fæðingabók Þórunnar Á.
Björnsdóttur ljósmóður.
Bókin spannar árin 1887-
1929. Þar tekur hún
meðal annars fram hve
margar himnur og fylgjur
fylgdu þeim tvíburum
sem hún tók á móti. Í
einu tilfelli skráir hún í
bók sína að hún furðaði
sig á að fæðst hefði ein
fylgja hjá pilti og stúlku. Í
dag er vitað að það getur
ekki staðist og það virðist
sem Þórunn hafi vitað að
tvíburar deildu oft fylgju
og himnu/himnum ef að þeir voru af sama kyni. Þórunn notar orðin
„tvíblóma egg“ í lýsingum sínum og að börnin hafi verið í sama eggi.
Hún á líklega við að börnin hafi deilt sömu ytri himnu. Þórunn hefur
því haft einhverja vitneskju um að tvíburar gætu verið eineggja. Þann 1.
apríl árið 1927 tók Þórunn á móti tveimur litlum stúlkum í Reykjavík.
Þær voru báðar líflitlar við fæðingu og dó önnur þeirra þrátt fyrir lífg-
unartilraunir. Þórunn telur að ástæðan fyrir því að stúlkan lést hafi verið
sú að naflastrengur systur hennar var snúinn þétt um hennar eigin streng.
Það sem Þórunni þótti merkilegt við fæðingu stúlknanna var einmitt það
að börnin deildu hvort tveggja ytri og innri himnu í móðurkviði. Þetta
var í fyrsta og eina skiptið sem að hún rakst á slíkt.
LOKAORÐ
Það er því margt sem hefur breyst í heimi ljósmæðra frá upphafi stétt-
arinnar á Íslandi, til að mynda kom starfsheitið ljósmóðir ekki fram fyrr
en árið 1924 er ný lög voru sett um skólann og námstími meðal annars
lengdur í 9 mánuði. Eitt af því sem hefur breyst í námi ljósmæðra eru
kennslubækurnar og þar með vitneskjan sem hver útskrifuð ljósmóðir býr
yfir. Ljóst er að tvíburafæðingar nú á tímum og heimafæðingar eru allt
aðrar en þær voru hér áður. Aukin vitneskja og betri húsakostur almenn-
ings hafa gert konum kleift að eiga börn sín í mun öruggara umhverfi en
gafst í baðstofum torfbæjanna hér á Íslandi.
Brynhildur Lea Ragnarsdóttir, sagnfræðingur.
HEIMILDIR
Óprentaðar heimildir:
Handritadeild Landsbókasafn – Háskólabókasafn (Lbs.-Hbs.) Erla Dóris Halldórsdóttir,
Fæðingarhjálp á Íslandi 1760-1880. Ritgerðir til doktorsprófs í sagnfræði við Háskóla
Íslands. Hugvísindasvið: Háskóli Íslands, 2016.
Prentaðar heimildir:
Buchwald, Balthazar Johan de, Sá nýi yfirsetukvennaskóli eður stutt undirvísun um yfirsetu-
kvennakúnstina. Hafnarfjörður; Söguspekingastifti, 2006.
Levy, C. E., Kennslubók handa yfirsetukonum. Snúin á íslensku eftir ráðstöfun kansellísins af
Gunnlaugi Þórðarsyni stud. medic & chir. Kaupmannahöfn, 1846.
Levy, C. E. Kennslubók handa yfirsetukonum. Aukin og endurbætt af Dr. A. Stadfeldt. Jónas
Jónassen, læknir í Gullbringu- og Kjósarsýslu hefur séð um útgáfu bókarinnar á íslensku.
Reykjavík: Einar Þórðarson, 1871
Levy, C. E. Kennslubók handa yfirsetukonum. Aukin og endurbætt af dr. A. Stadfeldt prófessor
við háskólann og yfirlækni við fæðingarstofnunina í Kaupmannahöfn. Reykjavík: Kristján
Ó. Þorgrímsson, 1886.
Saxtorph, Matthias, Stutt ágrip af yfirsetukvennafræðum. Þýdd yfir á íslensku og viðbætt af Jóni
Sveinssyni lækni. Kaupmannahöfn,1828.
Stadfeldt, A, Ljósmóðirin: Kennslubók handa yfirsetukonum. Löguð eftir þörfum yfirsetukvenna
á Íslandi af dr. med. J. Jónassen. Reykjavík: Sigfús Eymundsson, 1900.
Þórunn Á. Björnsdóttir, Nokkrar sjúkrasögur: Úr fæðingabók Þórunnar Á. Björnsdóttur ljósmóð-
ur. Reykjavík: Þórunn Á. Björnsdóttir, 1929.
Vefheimildir:
Ljósmæðrafélag Íslands, „Saga ljósmæðranámsins“ (2021), https://www.ljosmaedrafelag.is/
ljosmodir/ljosmaedranamid/saganams.