Læknaneminn - 01.04.1990, Síða 40

þess í hnykils- og mænukylfuhítinni (cisterna magna).
Einnig hefur verið sprautað skuggaefni (t.d. lofti eða
metrísamíði) í hvelhol og fylgst með dreifingu þess
með röntgenmyndun eða tölvustýrðri sneiðmynda-
töku.
Það er gjarnan talað um að mænuvökvinn
myndist í æðuflækju (plexus choroideus) heilahol-
anna, en máliðerþóekki svoeinfalt. Allt aðhelmingur
myndast utan æðuflækjunnar og er hún raunar ekki
nauðsynleg til að mænuvökvi myndist. Dýratilraunir
þar sem æðuflækjan hefur verið fjarlægð úr hvelholi
og milliholaopi þess (gjarnan kennt við Monro) lokað,
hafa sýnt að vatnshöfuð (hydrocephalus) getur samt
þróast og brottnám æðuflækjunnar hefur ekki reynst
nothæf meðferð við vatnshöfði hjá börnum.
í æðuflækjunni (plexus choroideus) eru æðar,
þekja og bandvefur (Mynd 2). Hún myndast við að
æðar og heilaholsþekja (ependyma) hverfast inn í
heilaholin. Þekja flækjunnar og yfirborðs holanna er
því samfelld. Æðuflækjan í hvelholunum tveimur og
þriðja heilaholinu (milliheilaholinu) er ein heild, en
sjálfstæð í því fjórða (tígulheilaholinu). Aðstreymi
blóðs til æðuflækjanna kemur víða að og þær eru
blóðríkar, sem endurspeglar umfangsmikil efnaskipti.
Æðuflækja hvelholanna er nærð af æðuslagæð (a.
choroidea ant.) frá innri hálsslagæðinni (a. carotis
interna) og æðukvísl (ramus choroideus) aftari
hjarnaslagæðarinnar (a. cerebri post.). Æðuflækja
þriðja heilholsins er nærð af æðukvíslum aftari
hjarnaslagæðarinnar og þess fjórða einkum af kvíslum
frá aftari- og neðri hnykilsslagæðinni (a. cerebelli inf.
post.). Það liggja taugagreinar til æðuflækjunnar (sem
á síðust öld voru nefndar þrettánda heilataugin). Talið
var að taugunum, sem koma frá sympatíska hluta
dultaugakerfisins, væri einungis ætlað að tempra vídd
æða flækjunnar, en þær virðast einnig geta haft bein
hamlandi áhrif á síunina í henni.
Myndun mænuvökvans byrjar með síun
(filtration) úr blóði háræða og velli (secretion) þekju
æðuflækjunnar. Tvöensím, natríum-kalíum virkjaður
ATP-asi (“natríum-kalíum dæla”) og kolsýruanhýdr-
asi (sem hvatar umbreytingu koldíoxíðs og vatns í
vetnis- og bíkarbonatsjónir) eru mjög mikilvæg í
færslunni yfir æðuflækjuna, eins og sjá má af því að
lyfin Oubain (eitt digitalis glýkósíðanna - sérhæfur
hamlari natríum-kalíum dælunnar) og Diarnox
(acetazolamíð - hamlari kolsýruanhýdrasans) draga
hvort fyrir sig verulega úr þessu ferli*. Virkum
flutningi á natríum fylgir tilfærsla á bíkarbonati og
klóríði og mismunurinn á vökvaþrýstingi (hydrastatic
pressure) blóðsins í háræðum æðuflækjunnar og
mænuvökvans í heilaholunum á sinn þátt í tilfærslu
vatns. I æðuflækjunni fer auk þess fram virkur
flutningur (með aðstoð sérstakra burðarsameinda)
ýrnissa efna frá mænuvökva til blóðs, svo sem
glúkósa, amínósýra, serótóníns, noradrenalíns,
penicillins, acetýlsalisýlsýru, morfíns, kódíns og
nalorfíns. Mænuvökvamyndunin heldur áfram þegar
mænuvökvinn flæðir eftir heilaholunum,
hjarnavatnspípunni (aqueductus cerebri), út úr fjórða
heilaholinu í hítarnar (cisternurnar) og upp utan á
heilanumeðaniður utan á mænunni (Mynd 3) - skipti
verða á efnum yfir þekju heilaholanna og hítanna og
reifar (pia mater) miðtaugakerfisins. Að lokum
enduruppsogast mænuvökvinn út í blóðrásina í gegn-
um skúmtíturnar (villi arachnoideales) í skúmkörtum
(granulationes arachnoideales) stokka (sinusa) basts
(dura mater) heilans eða við rætur mænunnar.
* Diamox er stundum notað í meðferð sjúklinga til að
draga úr mænuvökvamyndun, en Oubain hefur ekki
reynst nothæft í þessum tilgangi, þar sem dæla þyrfti
því inn í heilahol, því við gjöí'þess í æð takmarka áhrif
þess á hjartað hversu stóran skammt hægt er að gefa og
eftir gjöf hefðbundins skammts hefur afar lítið fundist
af lyfinu í mænuvökva.
38
LÆKNANEMINN 1 1990 43. árg.