Læknaneminn - 01.04.2002, Page 25

Nýjar rannsóknir á íslandi beinast að því að nota ís-
lenska efniviðinn til að skoða allt erfðamengið nánar
(14), og finna þannig svæði sem gætu tengst sjúk-
dómnum. Taka þarf tillit til mismunandi forma sjúk-
dómsins í þeirri leit. Þá þarf að skoða tjáningu gena í
veíjaskemmdum miðað við eðlilega legsiímhúð betur.
Þar verður reynt að fá heildarmynd af tjáningarmynstri
gena (transcriptional profile) með nýrri aðferð (Affy-
metrix GeneChip-greiningartækni) til að rannsaka
tjáningarmynstur um 12,600 þekktra gena úr sérvöld-
um sjúklingahópi og viðmiðunarhópi. Þegar búið er
að einangra nægilegt magn RNA úr veíjasýnum, er
því breytt yfir í cDNA með öfugri umritun (reverse
transcription), síðan í cRNA og merkt með flúrljóm-
andi samsætum. Þetta nýtist sem þreifari (probe).
Samloðun (hybridization) verður við tugþúsundir
DNA-raða á iitlu kísilundirlagi og Argon laser-tæki les
merkið sem kemur frá hverjum erfðaefnisbút. Þannig
er vonast til að finna gen sem sýna breytilega tjáningu
í sjúkum vef samanborið við þann heilbrigða.
Einkenni um legslímuflakk
Slæmir og langvarandi blæðingaverkir (dysmenorr-
hea) og verkir sem kona finnur við samfarir (dyspare-
unia) eru megin einkenni sjúkdómsins (3,9,21,22,23).
Verkir með tíðablæðingum tengjast blæðingum inn í
vefi, en verkir við samfarir koma vegna aumra hnúta í
rectovaginal septum og vegna blöðrumyndana í eggja-
stokkunum. Blæðingum inn í eggjastokka fylgja trufl-
anir á hormónamyndun, en slæmir verkir þaðan koma
ekki fyrr en blóðfyllt blaðra á eggjastokknum spring-
ur og blóð lekur úr henni og ertir lífhimnuna (ekki eru
taugar í ytri hluta eggjastokksins). Blæðinga- og egg-
lostruflanir leiða til minni frjósemi. íslenskar konur
með sjúkdóminn hafa talsvert minni frjósemi en al-
mennt gerist eða sjá má hjá systrum þeirra (Stefáns-
son H, Geirsson RT, óbirtar athuganir).
Samkvæmt íslensku rannsóknunum virðist sem
tvær svipgerðir sjúkdómsins séu til, sem kallaðar hafa
verið týpa I og II (Jónsdóttir K, Sverrisdóttir G,
Guðnason GA, Geirsson RT o.fl., óbirt athugun).
Konur með týpu I virtust fá mjög slæma blæðinga-
verki fljótlega eftir að fyrstu tíðir hófust og hélst svo
fram yfir greiningu sjúkdómsins mörgum árum
seinna. Konur með týpu II voru einkennalausar fram-
an af, en fengu verki síðar, stundum ekki fyrr en stuttu
áður en sjúkdómurinn greindist. Hjá þeim var oftar
um þunga grindarholsverki að ræða sem ekki hurfu al-
veg milli blæðinga, oft tengt blöðrum á eggjastokkum
sem voru fylltar gömlu blóöi (,,súkkulaðicystur“).
Þegar fór að leka úr þeim inn í kviðarholið, gátu
verkirnir versnað skyndilega. Þær höfðu oftar náð að
eiga börn áður en einkenni fóru að gera vart við sig,
meðan hinar náðu ekki sama barneignafjölda, enda
hófst sjúkdómurinn sennilega fyrr hjá þeim. Samsvör-
un milli systra og mæðra og dætra var mikil í þessum
tveim svipgerðum.
Greining
Þó nákvæm taka sjúkrasögu og íjölskyldusögu geti
gefið vísbendingu um tilvist sjúkdómsins, einkum hjá
ungum konum (21,24), þá þarf að sjá ummerki um
sjúkdóminn og helst fá vefjagreiningu
(1,2,3,9,22,25,26). Það verður ekki gert nema með
kviðsjárspeglun eða opinni lcviðarholsaðgerð. Óm-
skoðun getur þó stundum verið góð til að greina ein-
kennandi blöðrur á eggjastokkum. Sjúkdómurinn er
flokkaður eftir svonefndu rAFS-kerfi (revised Amer-
ican Fertility Society criteria) í vægan (minimal,
mild), mcðal slæman (moderate) eða slæman (severe),
á grundvelli útbreiðslu og staðsetningar og eftir gerð
vefjaskemmda (samvextir milli líffæra) (9). Nýjar
hugmyndir um flokkun byggjast á því sem sést við
kviðsjárspeglun (2,25).
Meira um tilurð sjúkdómsins (pathogenesis)
Nokkrar rannsóknir, einkum frá Hollandi, hafa gefið
nýja innsýn í það hvernig sjúkdómurinn nær að búa
um sig í kviðarholinu (4,5,10,11,27). I rannsóknum á
lífhimnum og líknarbelg (amnion), sem hefur svipaða
gerð, hefur komið í ljós að mesothelial frumulagið
hindrar að blæðingalegslímhúð nái bólfestu á lífhimn-
unni. En hvað skemmir þá lífhimnuna? Legslímhúð
sem losnar við tíðablæðingar hefur þann eiginleika að
geta límst á Iífhimnu, en ekki legslíma á vaxtarskeiði.
Skemmdirnar hljóta því að vera tilkomnar, a.m.k. að
hluta til, vegna hormónaáhrifa. Ef chorioallantoín
himna úr kjúklingum var notuð til að líkja eftir líf-
himnu (11), kom í ljós að bæði uppistöðufrumur (stro-
ma) og kirtilfrumur hafa hæfileika til ífarandi vaxtar.
Fyrst náði uppistöðuvefurinn bólfestu (eftir einn sól-
arhring) og síðan kirtilvefurinn (eftir tvo sólarhringa),
enda er uppistöðuvefurinn forsenda þess að kirtilvefur
geti búið um sig. Eftir þrjá sólarhringa var kirtilvefur-
inn með enn meiri þroskamerki.
í lífhimnuvökva (peritoneal fluid) kvenna með leg-
slímuflakk sést aukin virkni átfruma (macrophaga) og
nýmyndun æða (angiogenesis). Ýmis cýtókín, s.s.
TNF-alfa (tumor necrosis factor alfa), ICAM-1 (veitir
viðnám gegn sundrun fruma af völdum drápsfruma),
interleukín 6, 8, 10 og 13, cýtókín sem hvetja átfrum-
ur, bólgu-prostaglandín, fosfólípasar, og próteasa-
hindrar eru einnig auknir. Þetta bendir til að hjá þess-
um konum verði bólgusvar í lífhimnunni og undir
henni og að erfiðara sé að hreinsa burt af lífhimnunni
þær legslímufrumur sem festast á hana. Frumubundið
23