Morgunblaðið - 30.01.1982, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 30. JANÚAR 1982
Minning:
Bjartmar Guðmundsson bóndi
og alþingismaður á Sandi
Fæddur 7. júní 1900
Dáinn 17. janúar 1982
Bjartmar Guðmundsson fyrr-
verandi alþingismaður á Sandi
lézt í Landspítalanum hinn 17.
janúar sl. Hann hafði átt við van-
heilsu að stríða nokkur ár, svo að
hann varð að gæta sín. Mér er þó i
fersku minni, hversu hýr í bragði
og hress hann var í afmælisfagn-
aði Heiðreks bróður síns á haust-
dögum fyrir rúmu ári. Þar lék
hann á als oddi. En smátt og
smátt hlaut að draga af honum og
undir lokin fékk hann að njóta
þess hvílík gifta það er á skilnað-
arstundinni að eiga lífsförunaut,
sem vakir yfir manni óþreytandi í
umhyggju sinni og alúð. Hann
kvaddi þennan heim eftir að hafa
skilað góðu dagsverki og var sá
giftumaður, að þau hjón eignuðust
sjö mannvænleg börn, er öll hafa
komizt upp og staðið sig í lífsbar-
áttunni.
Bjartmar Guðmundsson fædd-
ist á Sandi í Aðaldal 7. júní árið
1900, elzta barn þeirra hjóna Guð-
mundar Friðjónssonar skáldbónda
og Guðrúnar Oddsdóttur frá
Garði. Um heimilisbraginn er
óþarfi að fjölyrða hér, svo þjóð-
kunn sem þau hjón voru og svo
margt sem um þau hefur verið
skrifað. En vitaskuld hlaut heim-
ilisfólkið að gera hvort tveggja í
senn að njóta þess og gjalda, hví-
líkur maður þjóðskáldið var, svo
var hann er einstakur í bókmennt-
um okkar og hefur raunar ekki
enn hlotið þann sess, sem verðugt
er. Slíkt gat ekki orðið átakalaust.
Bjartmar var bráðþroska og vel að
sér á unga aldri, svo það^kom af
sjálfu sér, að faðir hans sýndi
honum snemma mikið traust við
búreksturinn, enda voru þeir sam-
rýndir og nutu návistar hvor ann-
ars. Hefur mér raunar verið sagt,
að þessi ár, meðan hann stóð fyrir
búi föður síns, hafi bóndaeðlið
verið ríkast. í honum og hann notið
sín bezt við þau störf, enda gat
hann gefið sig að þeim óskiptur.
Einkaniega var það á orði haft, að
hann þætti frækinn sláttumaður
og var það svo raunar alla tíð, að
vor- og sumarannirnar áttu bezt
við hann af bústörfunum. Til
marks um það er sú saga sögð, að
eitt sinn hafi verið efnt til kapp-
sláttar á Laxárengjum, þar sem
mestu sláttumenn sveitarinnar
reyndu með sér. Bjartmar varð
þeirra hlutskarpastur.
Eftir að bræður hans komust á
legg og unnú að búskapnum,
hleypti Bjartmar heimdraganum
og vann einn vetur hjá Kveldúlfi
hálfþrítugur að aldri og var
sumartíma í Siglufirði. Hann
hvarf þó heim aftur, en eins og
fram kemur í endurminningum
hans, var útþrá í honum á þessum
árum. Hann hélt tryggð við Sand
og naut hinnar villtu náttúru þar í
ríkum mæli, en „þessi blettur" var
ekki heilagur í hans augum, held-
ur stóð hugur hans til þess að
reyna sig á nýjum stað og þótti
honum sárt að hafa ekki efni til
þess að kaupa Laxamýri, þegar
hún varð föl öllum að óvörum.
Aðrar jarðir lágu heldur ekki á
lausu. A þessum árum rak hann
félagsbúskap á Sandi með föður
sínum og bræðrum, en smátt og
smátt hlóðust á hann trúnaðar-
störf og margvíslegar annir utan
heimilis. Það er til dæmis um það
traust, sem sýslungar hans báru
til hans, að hann var kjörinn í
stjórn Kaupfélags Þingeyinga
1937 ásamt Páli Jónssyni á
Grænavatni, þegar mjög hallaði
undan fæti í þeim rekstri. Þótti
hann þar sem annars staðar ráð-
deildarsamur og ráðagóður og
áhugasamur um það, sem honum
var trúað fyrir.
Árið 1938 kvæntist hann
Hólmfríði Sigfúsdóttur hrepp-
stjóra og bónda, síðast á Múla í
Aðaldal, Bjarnasonar og konu
■ •«»***■■■ w-m wmmmmmmm
hans, Halldóru Halldórsdóttur frá
Kálfaströnd í Mývatnssveit, og
bjuggu þau á fjórðungi jarðarinn-
ar, sem var gerður að nýbýli árið
1948. Þau hjón eignuðust sjö börn
og reyndi mjög á hina ungu hús-
móður við búskaparstörfin utan
og innan heimilis, eins og oft er
um einyrkjana, en faðir hennar,
sem flutt hafði með henni að
Sandi, reyndist þeim drjúgur,
enda Bjartmar einatt frá vegna
skyldustarfa sinna og anna utan
heimilis. Hann var farsæll bóndi,
fór vel með og glöggskyggn á allt,
er að fjármálum laut, en gat þó
ekki talist fjáraflamaður, enda
beindist áhuginn á víðari svið.
Hann hafði sterka hneigð til fé-
lagsmálastarfa og skáldskapar,
óvenju vinsæll og vildi leysa vand-
ræði allra, er til hans leituðu, vin-
fastur og traustur og vann fylgi
við sín mál með rósemi og festu.
Það voru þessir eðliskostir hans,
sem ollu því, að til hans var leitað
eftir kjördæmabreytinguna, þegar
að því kom að sjálfstæðismenn í
Þingeyjarsýslum eygðu það, að
þeir fengju sinn fulltrúa kjörinn
til Alþingis. Reynslan átti eftir að
sýna, að þeir höfðu valið rétta
manninn.
Bjartmar Guðmundsson settist
á Alþingi nær sextugur að aldri,
fullþroska og reyndur í félagsmál-
um, enda hafði hann verið í fram-
varðarsveit sinna sýslunga um
hvers kyns framfaramál. Á AI-
þingi reyndist hann traustur og
málefnalegur málafylgjumaður og
sótti gjarnan líkingar í sögu þjóð-
ar sinnar eða bókmenntir, ef hon-
um þótti mikils við þurfa. Honum
lét vel að vinna í nefndum, enda
setti hann sig vel inn í mál og var
fljótur að skilja kjarna þeirra.
Einkum beitti hann sér í málefn-
um landbúnaðarins, var áhuga-
samur um samgöngumál sérstak-
lega og raunar öll þau mál, er
hann taldi til þrifa fyrir sína
sýslunga. Síðast en ekki sízt beitti
hann sér mjög í menningar- og
skólamálum og lagði metnað sinn
í að leysa skólamál sveitunga
sinna til frambúðar með Hafra-
lækjarskóla, áður en hann lét af
þingmennsku. Hann óx af þing-
mannsstörfum sínum og var aldr-
ei vinsælli né naut meira trausts
en þegar hann hvarf af þingi vorið
1971.
Bjartmar Guðmundsson naut
skammrar skólagöngu, enda sagði
hann sjálfur: „Barnaskóli sveita-
krakkans hefir lengi verið á eng-
inur gagnfræðaskólinn og lands-
prófið. Þangað sótti hann sitt þrek
og hita í hamsi, og um leið lífs-
björg og manndómsmátt. Þar á Is-
lendingurinn flest sín spor. Spor
við slátt, spor við rakstur, spor við
þurrk, spor á eftir spori og spor
yfir spor.“ — Trúnaðarstörfin
hlóðust á hann snemma: Hann var
í hreppsnefnd Aðaldælahrepps i
31 ár og oddviti síðustu 8 árin 'til
1962, hreppstjóri í 34 ár til 1978, í
sýslunefnd í um 40 ár og í stjórn
Kaupfélags Þingeyinga í 24 ár frá
1937 til 1961. Hann var áhugamað-
ur um skólamál og sat í skólaráði
Héraðsskólans á Laugum. Síðast
en ekki sízt var hann ritstjóri
Árbókar Þingeyinga í 20 ár, frá
1958, fyrst einn en ásamt Sigur-
jóni Jóhannessyni skólastjóra frá
1968. Hann sat í úthlutunarnefnd
listamannalauna 1960 til 1966 og
var skipaður í endurskoðunar-
nefnd vegalaga 1961 og í endur-
skoðunarnefnd laga um lax- og sil-
ungsveiði 1967.
Bjartmar Guðmundsson var
alla sína ævi sískrifandi, einkum
þó eftir að hann lét af þing-
mennsku. Eftir hann liggur fjöldi
greina og smásagna í blöðum og
tímaritum, ekki sízt í Árbók Þing-
eyinga. Skrif hans þar lýsa vel eðl-
iskostum hans og hversu hann
lagði sig fram um að þekkja og
varðveita sitthvað það um byggð-
arlag sitt, sem mátti verða öðrum
mmmwwnmmwmwwwmmmmwmwmwmmwmmm wm
til ánægju og þroska. Öll eru skrif
hans menningarleg og vönduð. Þá
sendi hann frá sér þrjár bækur, I
orlofi, smásögur 1968, Hér geta
allir verið sælir, minningarþætti
1978, og Haldið til haga, minn-
ingarþætti 1979. Ekki leynir sér,
að Bjartmar hefði náð langt sem
rithöfundur, ef hann hefði gefið
sig allan að ritstörfum. Stíllinn er
léttur og gamansamur, en þó er
alvara undir niðri og barátta í
sögunum, svo að þær verða manni
umhugsunarefni eftir á um leið og
þær bregða nýju ljósi á búmanns-
raunirnar hér fyrr meir. Það er
eftirtektarvert, að í huga hans var
ekki eftirsóknarvert í sjálfu sér,
að menn rígbyndu sig við sömu
torfuna ævilangt, heldur hlytu
menn að færa sig til, þangað sem
lífsbjörgin væri meiri. Minningar-
þættirnir eru einhverjir þeir
beztu, sem ég hef lesið, fullir af
svipmyndum og mannlegri hlýju.
Það er t.d. ógleymanlegt hvernig
hann lýsir árinu 1918 eða hundin-
um Hring, svo dæmi séu tekin. Og
setningar eins og þessi hjá öld-
ungi, sem lifað hefur nær 80 ár,
segja langa sögu: „Og um leið er
maður orðinn bara 18 ára og þarf
ekki að setja upp nein gleraugu
eða hugsa um fúinn fót ellegar leti
í hjartanu. Nei.“
I fari Bjartmars hefur mér jafn-
an þótt vænzt um væntumþykju
hans til smælingjanna, sem ég
þykist sjá að hann hafi tekið í arf
eftir föður sinn. Fuglarnir voru
vinir hans og hann var óþreytandi
á þingi og hvar sem var að berjast
fyrir þá og leggja þeim lið, eftir
því sem kostur var. — I garðinum
heima á Sandi áttu smáfuglarnir
öruggt skjól fyrir hreiður sín og
unga. Ef köttur nálgaðist, bönk-
uðu þeir á gluggann hjá Bjart-
mari, sem snaraðist út og bægði
hættunni frá. Raunar voru allir
kettir lokaðir inni, meðan hættan
var mest, unz ungarnir voru flogn-
ir úr hreiðrinu.
Nú er Bjartmar ailur og horfinn
til feðra sinna. Þar fór góður
drengur, en minningarnar ylja
nánustu ættingjum, sem eiga um
sárt að hinda. Megi góður Guð
styrkja Hólmfríði, börnin og
barnabörnin á þessum dögum í
sorg þeirra.
Halldór Blöndal
Góðvinur minn og samþingmað-
ur, sveitarhöfðinginn Bjartmar á
Sandi, er nú horfinn af sjónarsvið-
inu eftir langt og farsælt ævistarf.
Kynni mín af Bjartmari Guð-
mundssyni hófust árið 1959, er
hann féllst á að taka þriðja sætið
á framboðslista Sjálfstæðisflokks-
ins í Norðurlandskjördæmi eystra.
Kjördæmisráði flokksins þótti
rétt, að við Jónas Rafnar, sem
höfðum verið þingmenn Akureyr-
. i.nga og . Ky/irðjijga . eftic . hinni
fyrri kjördæmaskipan, skipuðum
tvö efstu sætin, enda var fylgi
flokksins traustast í þeim héruð-
um. Sjálfsagt þótti jafnframt og
nauðsynlegt að fá Þingeying og þá
helzt þingeyskan bónda til þess að
skipa þriðja sæti listans. Stað-
næmdust augu manna skjótt við
bóndann á Sandi, sem að vísu
hafði ekki haft opinber afskipti af
stjórnmálum, en hafði unnið að
margvíslegum félagsmálum um
langt árabil og naut mikils trausts
sveitunga sinna og víðar um Þing-
eyjarsýslu. Var hann þá bæði
hreppstjóri og oddviti í Aðaldæla-
hreppi. Auk þess var hann einlæg-
ur samvinnumaður og afsannaði
rækilega þá kenningu Framsókn-
armanna, að enginn geti verið
góður samvinnumaður nema
ganga á mála hjá Framsóknar-
flokknum. Naut hann slíkrar við-
urkenningar í hinu mikla sam-
vinnuhéraði, að hann hafði verið
kjörinn í stjórn Kaupfélags Suð-
ur-Þingeyinga. Allt mælti því
með, að Bjartmar á Sandi væri
hinn æskilegasti frambjóðandi til
Alþingis.
Árið 1959 þótti það ekki hæfa,
sem nú telst sjálfsagt, að menn
leggi sjálfir dóm á verðleika sína
til þingsetu og reyni að komast
inn á framboðslista flokka með
því að safna um sig liði, jafnvel úr
hópi flokksandstæðinga í svoköll-
uðum prófkjörum, og er þá jafnvel
samherjum ekki hlíft í kosninga-
slagnum. Það var forustulið Sjálf-
stæðisflokksins heima í héraði,
sem bar fram þá eindregnu ósk við
bóndann á Sandi, að hann tæki
sæti á framboðslista flokksins til
stuðnings þingeyskum hagsmun-
um, því að miklu máli gæti það
skipt Þingeyinga að eiga ef til vill
kost á þingmanni í stærsta stjórn-
málaflokki þjóðarinnar. Bjartmar
reyndist ekki áhugasamur um
framboð, en lét þó undan rök-
semdum sýslunga sinna og sveit-
unga, því að ekkert var honum
ofar í huga en efla framfarir í
þingeyskum byggðum.
Það kom strax í ljós, að val
Bjartmars Guðmundssonar á
framboðslista flokksins hafði ver-
ið rétt ráðið. Þótt Bjartmar hefði
ekki verið áhugasamur um eigið
framboð, lá hann ekki á liði sínu í
kosningabaráttunni. Og það
reyndist svo, að einmitt vegna
framboðs Bjartmars á Sandi barst
lista Sjálfstæðisflokksins stuðn-
ingur margra, sem ekki höfðu
áður veitt flokknum brautargengi.
Að atkvæðatalningu lokinni var
líka reyndin sú, sem fæstir höfðu
þorað að vona, að bóndinn á Sandi
hafði náð kjöri tii Alþingis sem
landkjörinn þingmaður. Og því
sæti hélt hann í þrjú kjörtímabil,
eða þar til hann sjálfur kaus að
draga sig í hlé árið 1971. Hann
varð hins vegar að gjalda stuðn-
ings síns við Sjálfstæðisflokkinn á
þann hátt að vera ekki lengur tal-
inn hlutgengur í stjórn Kaupfé-
lags Suður-Þingeyinga. Þar hlutu
hagsmunir þingeyskra bænda að
víkja fyrir trúarjátningu Fram-
sóknarflokksins. En þetta ósæmi-
lega framferði Framsóknarfor-
ingjanna minnkaði ekki traust
manna á Bjartmari Guðmunds-
syni, heldur varð þeim sjálfum til
vanza.
Það kom skjótt í ljós, að það var
enginn veifiskati, sem settist í
þingbekk, er Bjartmar á Sandi tók
þar sæti. Hann rækti þing-
mennskuna af mikilli samvizku-
semi og áhuga og tók þegar á
fyrsta þingi að þoka áleiðis þeim
málum, er hann bar helzt fyrir
brjósti. Skipuðu þar fyrsta sæti
ýmis framfaramál sveitanna og
landbúnaðarins, svo sem rafvæð-
ing, samgöngur og skólamál.
Fremst í röð voru þær fram-
kvæmdir á þessum sviðum, er
snertu sveit hans og hérað. Sann-
aðist fljótt, að Þingeyingar höfðu
eignazt málsvara á Alþingi, sem
ótrauður studdi hagsmunamál
þeirra og beitti hiklaust aðstöðu
sinni sem stuðningsmaður for-
ustufiokks í ríkisstjórn til þess að
leysa ýms hagsmunamál sveitar
sinnar og héraðs, sem ekki höfðu
náð .fr^m að ganga. Sáu Þingey-
ingar fljótt, að nú höfðu þeir eign-
azt málsvara, sem um munaði.
Með okkur Bjartmari tókst
strax traust vinátta, sem aldrei
bar skugga á, og lærði ég því meir
að meta þennan dugmikla dreng-
skaparmann sem ég kynntist hon-
um betur. Ég varð þess þó stund-
um var, að Bjartmari vini mínum
sárnaði, er ég taldi ekki auðið að
ákveða framkvæmdir í þeirri röð,
er hann helzt kaus, en þau vanda-
mál tókst þó jafnan að leysa svo,
að hann teldi sig geta við unað, og
ætíð var hann jafnljúfmannlegur í
minn garð. Og er við báðir höfðum
horfið af vettvangi stjórnmálanna
og litum yfir farinn veg, gátum við
báðir sagt með góðri samvizku, að
þetta hefði verið „indælt stríð",
sem skildi aðeins eftir góðar
minningar.
Þegar ég lít til baka á kveðju-
stundu, verða mér þó ekki efst í
huga framboðsfundir, flokksfund-
ir eða samstarf á Alþingi, heldur
góðar stundir heima á Sandi hjá
þeim hjónum Hólmfríði og
Bjartmari. Sú hjartahlýja og vin-
arhugur, sem ætíð mætti okkur
Ingibjörgu þar, einmitt á þeim
stað, er Bjartmar unni mest,
gleymist okkur aldrei.
Ætt og starfsferill Bjartmars
Guðmundssonar verður nánar
rakinn af öðrum, en með þessum
orðum mínum langar mig aðeins
til að minnast góðs vinar og sam-
starfsmanns og biðja honum Guðs
blessunar í landi eilífðarinnar og
jafnframt senda hinni ágætu eig-
inkonu hans, Hólmfríði Sigfús-
dóttur, og börnum þeirra hugheil-
ar samúðarkveðjur og óska þeim
til hamingju með að hafa átt sam-
leið með þeim merkismanni, er við
nú minnumst.
Magnús Jónsson
Á Sandi í Aðaldal er mikil nátt-
úrufegurð, bærinn stendur á norð-
vestur brún Aðaldalshrauns.
Skógurinn er hvergi vöxtulegri, en
á leiðinni niður á Sandsbæina.
Blómaskrúðið er fjölbreytt og
undrafagurt, hraunbollarnir eru
heimur út af fyrir sig, en litadýrð-
in er mest á haustin.
Til vesturs og norðurs breiða úr
sér hinar þekktu Sandsengjar,
þær þóttu erfiðar, en mikið bús-
ílag fyrr á árum.
Engar sandauðnir finnst mér ég
hafi séð á þessum bæ, en þó veit ég
að þær eru til, langt í norðri, þar
sem úthafsaldan brotnar við botn
Skjálfanda. Kinnafjöllin blasa við
auga til vesturs.
Fuglalífið og gróðurríkið hér
um slóðir, er líklega hvergi jafn
fjölbreytt og á Sandi.
Þarna sat skáldbóndinn Guð-
mundur á Sandi og kona hans
Guðrún Oddsdóttir, með sinn
stóra mannvænlega barnahóp.
Bóndinn auðgaði íslenzkt mál, var
frjór í hugsun, svo að vel fór sam-
an, fjölbreytt og frjó náttúra um-
hverfisins á Sandi og hugmynda-
flug skáldsins.
Orðið Sandur er eitt eyðilegasta
nafn íslenskrar tungu, það táknar
auðn og tóm í ríki náttúrunnar.
Skáldbóndinn og afkomendur
hans, hafa sent út til þjóðarinnar,
svo margar gróðurríkar hugsanir í
rituðu máli og í djörfum störfum,
að í mínum huga hefur orðið
Sandur raunar nýja merkingu.
Þannig er það fólkið sjálft, sem
svo oft með lífi sínu og störfum,
breytir merkingu orðanna, og gef-
ur þeim nýjan tón, jafnvel öfuga
merkingu. Það er engin auðn og
tóm yfir nafninu Sandur í Aðal-
dal.
í þessu sérkennilega umhverfi,
og við hinar alkunnu menningar-
aðstæður ólst Bjartmar Guð-
mundsson upp. Það var því ekkert
undarlegt að hann var snemma
mikill fuglavinur og náttúruskoð-
ari og hafði áhuga á að rita móð-
urmálið sitt.
Bjartmar og Hólmfríður byggðu
sér íbúðarhús á Sandi II. Þar áttu
þau margar góðar stundir á fögr-
um vorkvöldum. Þar fæddust
börnin þeirra og fjölskyldan var
samhent.
Þegar þau hjónin voru flutt suð-
ur vegna opinberra starfa Bjart-
mars, veit ég vel að oft var hugur-