Morgunblaðið - 30.01.1982, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 30. JANÚAR 1982
27
yrði aðeins um tímabundnar að-
gerðir að ræða og Islendingar
höfðu þann fyrirvara á aðildinni
að Atlantshafsbandalaginu að hér
yrði ekki her á friðartímum. Öll
þróun heimsmála hefur þó orðið
með þeim hætti, að litlar sem eng-
ar líkur benda til þess að í fyrir-
sjáanlegri framtíð verði nein
breyting á hernaðarstöðunni eða
nauðsyninni fyrir varnarbandalag
vestrænna ríkja, eða að undir-
stöðurökin fyrir aðild íslands að
því bandalagi breytist. Ég fullyrði
auðvitað ekki að núverandi ástand
sé varanlegt ástand, í þeim skiln-
ingi að það vari um alla eilífð.
Engin mannanna verk eru eilíf.
En það er svo varanlegt, að það er
skylda Islendinga við sjálfa sig og
vinaþjóðir sínar að taka varnar-
og öryggismál sín margfalt fastari
tökum en við höfum gert og láta
okkur ekki lengur nægja að vera
eingöngu einskonar áheyrnaraðil-
ar hjá Atlantshafsbandalaginu.
Afstaða okkar til varnarliðsins á
ekki að ráðast fyrst og fremst af
því, og þá á ég við afstöðu okkar
sem styðjum landvarnirnar, að að-
alatriðið sé bara „að hafa Kanann
hér“, eins og sumir orða það og
láta Bandaríkjamönnum eftir allt
frumkvæði í öryggismálum okkar
og tala með hræsnisfullri fyrir-
litningu um hernaðarbrölt og
vopnakapphlaup, rétt eins og það
snerti okkur ekki. Stjórnmálaleg
samstaða er nú meiri hér á landi
um meginmarkmiðin í þessum
málum en oftast áður og á því þarf
að byggja nýja stefnumótun í
varnar- og öryggismálunum.
Ég tel, að við Islendingar eigum
að gera okkar eigin tillögur um
varnir landsins. Við eigum sjálfir
að meta varnarþörfina og við eig-
um sjálfir að meta fyrirkomulag
varnanna í samvinnu við banda-
lagsþjóðir okkar í Atlantshafs-
bandalaginu og sérstakri sam-
vinnu við þann aðila, sem hefur
Kjartan Gunnarsson
tekið að sér, samkvæmt sérstökum
samningi, frumvarnir landsins.
Mér er auðvitað ljóst, að eins og
málum er háttað í dag, er langt
frá því að íslenska stjórnkerfið
valdi þessu verkefni. Ég tel, að hér
þurfi að byggja frá grunni, en áð-
ur en það er gert, þarf að taka
grundvallarákvörðunina, ákvörð-
unina um að taka eðlilegan og
fullan þátt í störfum Atlants-
hafsbandalagsins og hefja áhrifa-
mikla fræðsluherferð á vegum
opinberra aðila um landvarnirnar,
eðli þeirra, uppbyggingu og ástæð-
urnar fyrir vörnunum.
Skertur sjálfs-
ákvörðunarréttur
Mitt mat er, að hið almenna
þekkingarleysi og algera undir-
búningsleysi íslenskra stjórnvalda
á þessu sviði mundi stórkostlega
skerða raunverulegan sjálfs-
ákvörðunarrétt þjóðarinnar og
draga úr möguleikum Islendinga
til þess að hafa áhrif á ákvarðanir,
aðgerðir og þróun mála varðandi
varnir landsins og öryggismál
þess, ef aðstæður í hermálum í
umhverfi landsins breyttust,
þannig að samstarfsaðilar okkar í
Atlantshafsbandalaginu teldu að
hér þyrfti einhverju að breyta,
auka eða minnka varnarviðbúnað-
inn ^ða breyta fyrirkpmplagi hans
á annan hátt. Ef við berum okkur
saman við aðrar þjóðir á þessum
sviðum og undirbúnings þeirra og
tökum aðeins næstu nágranna
okkar, Norðurlandaþjóðirnar tvær
sem eru í Atlantshafsbandalag-
inu, Noreg og Danmörku, þá kom-
umst við að raun um það, að ekki
einasta halda þessar þjóðir uppi
herjum og verja til þess umtals-
verðum fjárhæðum, heldur leggja
þær mikla áherslu á að vera full-
gildir aðilar að öllu samstarfi inn-
an bandalagsins. Og þær leitast
einnig við að tryggja öryggi sitt,
m.a. með margvíslegum sérstök-
um samningum við einstakar
þjóðir bandalagsins um aðstoð á
hættutímum. Nýjasta dæmið um
þetta er ákvörðun Norðmanna um
að óska eftir því við Bandaríkin,
að í Noregi verði geymdar birgðir
fyrir fjölmennar sveitir úr land-
gönguliði bandariska flotans sem
á hættu- og átakatímum ættu að
koma til aðstoðar norska hernum,
samkvæmt sérstöku samkomulagi
Bandaríkjanna og Noregs. Atriði
af þessu tagi krefjast auðvitað
engrar hervæðingar, en hefur
nokkur maður hér séð eða heyrt
opinberlega stafkrók um það,
hvenær eða hvaða liðsauka
Bandaríkjamenn myndu flytja til
íslands ef ástæða þætti til, né
heldur hver eða hverjir myndu
meta það, hvenær væri ástæða til
aukins liðsafla á Islandi, hver
ættu að vera verkefni þessa liðs-
afla, hvernig væri háttað sam-
bandi hans við íslensk stjórnvöld.
Ég tel mig vita það fyrir víst, að
íslenska stjórnkerfið búi ekki yfir
neinni þekkingu eða aðstöðu til
þess að leggja sjálfstætt mat á
neinn af þessum þáttum, né held-
ur hafi verið gerðar neinar ís-
lenskar áætlanir um það, hvernig
brugðist yrði við hernaðarátökum
eða hættu af þeim í grennd við
landið eða á landinu sjálfu. Allt
eru þetta þó atriði sem unnt er að
meta án þess að ráða yfir einu ein-
asta vopni sjálfur. Hér er þó auð-
vitað rétt og skylt að taka fram,
að margir einstaklingar innan
stjórnkerfisins hafa að eigin
frumkvæði og vegna starfa sinna,
þekkingu á sumum þáttum þess-
ara mála, en þar er ekki um að
ræða heildstæða kerfisbundna
þekkingu, sem beita má við töku
ákvarðana og samræmingu að-
gerða. Þá má og bæta við, að
stofnun öryggismálanefndarinnar
er spor í rétta átt til þekkingaröfl-
unar og lofar fyrsta rit hennar,
GIUK-hliðið, eftir Gunnar Gunn-
arsson, góðu um störf nefndarinn-
ar.
Allsherjarvarnir
Ef litið er á uppbyggingu varn-
ar- og öryggismála á Norðurlönd-
um, kemur í ljós, að bæði í
NATO-löndunum tveimur, Noregi
og Danmörku, og í hlutlausu lönd-
unum tveimur, Svíþjóð og Finn-
landi, eru varnir þessara landa
byggðar á svokölluðu „total-
forsvarsprinsippi" eða allsherjar
vörnum, eins og ég hef kosið að
kalla þetta kerfi. Innan allsherj-
arvarnakerfisins er gerð ein sam-
ræmd áætlun um viðbrögð, sam-
vinnu og verkefni allra aðila í rík-
inu, hers, almannavarna, atvinnu-
lífs, skóla, útvarps, blaða, heimila
og yfirleitt fyrirfram reynt að
gera sér grein fyrir hverjum ein-
asta þætti sem reynt getur á og
þannig fyrirfram reynt að halda
möguleikum á mistökum í lág-
marki, röngum ákvörðunum og
tortímingu mannslífa að óþörfu.
Nefna má nokkur einföld atriði í
þessu sambandi, sem nauðsynlegt
er að íslendingar, eins og aðrar
þjóðir, hafi áætlanir um viðbrögð
við.
Ef til átaka eða spennuástands
drægi á Norður-Atlantshafi, er
ekki ólíklegt að að nokkru eða öllu
leyti tæki fyrir aðflutninga til
landsins. Hvernig erum við Islend-
ingar þá í stakk búnir? Sennilega
værum við sjálfum okkur nógir
með nokkrar tegundir matvæla,
kjöt, fisk og kartöflur gætum við
fengið, þó er engin vissa um
fiskinn, því alls ekki væri víst að
unnt væri að sækja á fiskimið
vegna átaka eða olíuskorts eða
fiskur gæti yerið pjtraðup-, vegna
geislavirkni. Hveitirækt er lítil í
landinu, svo lítið yrði um brauð,
hráefni til lyfjaframleiðslu eru
hér lítil eða engin, þau eru öll inn-
flutt, og eftir þeim upplýsingum
sem ég hef, eru ekki til í landinu
neinar umtalsverðar birgðir af
mörgum lífsnauðsynlegum lyfjum.
Sama er að segja um efni til bygg-
inga, járn og stál, svo ekki sé talað
um eldsneyti, en hér eru í raun
aldrei til meira en nokkurra vikna
birgðir af eldsneyti. Ekki er held
ur vitað til neinna áætlana um
varnir gegn skemmdarverkum,
t.d. á orkuverum eða vatnsbólum
eða t.d. við dreifingu rangra upp-
lýsinga í blekkingarskyni.
Atlantshafsbandalagið efnir
árlega til æfinga, þar sem sett er á
svið atburöarás átaka sem líkustu
því sem menn telja að raunveru-
lega gæti gerst. Þar fá stjórnvöld
og einstakir embættismenn tæki-
færi til að samræma og æfa að-
gerðir sínar. Ekki veit ég til þess,
að islensk stjórnvöld taki þátt í
þessum æfingum. Þá er ógetið um
þátt almannavarna, en í allsherj-
arvarnakerfinu á Norðuriöndum
skipa almannavarnir hvarvetna
háan sess. Fyrir því eru einkum
tvenn rök. Annars vegar telja
stjórnvöld það eðlilega skyldu sína
að gera allt sem í þeirra valdi
stendur til þess að vernda líf borg-
aranna í hugsanlegum styrjaldar-
átökum og hins vegar er það mat
manna, að með sæmilega öruggum
almannavörnum aukist mjög
svigrúm stjórnvalda til þess að
ákveða aðgerðir, hernaðaraðgerðir
eða aðrar aðgerðir, sem hugsan-
lega geta á átakatímum kallað
árásir yfir borgir eða ríki. Menn
verði því ekki fangar'eigin van-
búnaðar.
Seðlabankahús
og flugskýli
Á öllum þessum sviðum, sem ég
hef nú nefnt, eiga íslendingar auð-
velt með að taka frumkvæðið í sín-
ar eigin hendur. Hér þarf sjaldn-
ast að kosta til miklum fjárfúlg-
um, heldur nægir oftast fyrir-
hyggja og samræming þeirra
þátta, sem þegar eru fyrir hendi.
Það er freistandi að nefna í þessu
samhengi eitt dæmi. Eins og við
vitum stendur nú fyrir dyrum
bygging nýs Seðlabankahúss við
Arnarhól. I þessari nýju og glæsi-
legu byggingu Seðlabankans verð-
ur tveggja til þriggja hæða kjall-
ari, allur niðurgrafinn í jörðina.
Að gera þennan kjallara þannig úr
garði, að hann gæti verið loftvarn-
ar- og geislabyrgi fyrir fleiri
hundruð manns með fullkomnum
hreinsiútbúnaði og öðru sem til
þarf, kostar aðeins örlítið brota-
brot af væntanlegum byggingar-
kostnaði þessa húss, en sennilegt
þykir mér, að tillögu um slíka að-
gerð yrði vísað frá með góðlátlegu
brosi. En þó að þessi atriði alls-
herjarvarnanna séu öll mikilvæg,
þá eru þau atriði sem snerta hinar
beinu hervarnir landsins ekki síð^
ur mikilvæg. Ef framkvæmt yrði
innlent mat á fyrirkomulagi land-
varnanna og varnarþörfinni, tel ég
til dæmis að í ljós kæmi að brýna
nauðsyn bæri til að gera umtals-
verðar breytingar á fjöldamörgum
atriðum, viðvíkjandi varnarstöð-
inni á Keflavíkurflugvelli og rat-
sjárstöðvum varnarliðsins. Eins
og fram hefur komið af fréttum
var fyrir eigi alls löngu hafin
smíði þriggja sprengjuheldra
flugskýla á Keflavíkurflugvelli.
Þetta eru sprengjuheld flugskýli
sömu eða svipaðrar gerðar og reist
hafa verið víðs vegar í löndum
Atlantshafsbandalagsins og var
nú veitt heimild fyrir byggingu
þriggja slíkra skýla hér.
Ég efast ekki um, að innlent
mat á þörfinni fyrir þessi flug-
skýli myndi leiða í ljós að ekki
ætti aðeins að heimila byggingu
þriggja flugskýla, heldur að
minnsta kosti allra níu skýlanna
sem sótt v"ar um. Sennilega væri
eðlilegt að krefjast byggingu mun
fleiri sprengjuheldra flugskýla til
þess að auka öryggi þeirra flug-
véla sem hér eru staðsettar til
loftvarna, svo og til þess að geta
tekið á móti liðsauka til slíkra
flugsveita. Þáttur í sama máli
væri auðvitað bygging fullnægj-
andi stjórnstöðvar fyrir varnarlið-
ið, en stjórnarstöðin er nú til stað-
ar í gömlu flugskýli, en án full-
kominnar stjórnarstöðvar og fjar-
skiptabúnaðar verður litlum vörn-
um við komið í nútíma hernaði.
Ratsjárstöðvar
og flugvellir
Eitt af mikilvægustu verkefnum
varnarstöðvarinnar hér er að
fylgjast með ókunnum flugvélum,
sem fljúga um varnarsvæðið eða
nálgast Island. Er þessu eftirliti
bæði haldið uppi með ratsjár-
stöðvum á jörðu niðri og fljúgandi
ratsjárstöðvum. Fyrir allnokkrum
árum fauk ratsjárstöð varnarliðs-
ins, sem verið hafði á Langanesi,
og var hún ekki endurbyggð. Nú er
það svo, að ókunnar flugvélar, sem
nálgast ísland, koma oftast úr
austri eða norðaustri niður eftir
íslandshafinu og fljúga annað-
hvort umhverfis landið eða niður í
átt til Bretlands eða enn lengra
suður eftir Atlantshafinu. Meðan
ekki er ratsjárstöð á Langanesi
eða á svipuðum slóðum, er stórt
svæði úti fyrir Norður-, Norðaust-
ur- og Austurlandi án ratsjáreft-
irlits nema þegar ratsjárflugvélar
varnarliðsins eru á lofti, en það
eru þær auðvitað ekki allan sól-
arhringinn alla daga ársins, langt
því frá. Þó var auðvitað mikil bót
að fá hinar nýju AWACS-ratsjár-
og eftirlitsflugvélar, sem stöðugt
fljúta óreglubundin eftirlitsflug.
Samt sem áður er vel mögulegt
fyrir ókunnar flugvélar að laum-
ast að landinu þessa leið, sérstak-
lega ef þeim tekst líka að komast
framhjá ratsjárgæslu Norð-
manna, t.d. með því að fljúga fyrst
langt upp eftir Barentshafi og síð-
an inn yfir íshafið og niður eftir
íslandshafinu, þar til þær koma
að Islandi norðaustanmegin og
geta þannig komist fast að land-
inu eða yfir landið, án þess að við
þær verði vart.
Þetta er að mínum dómi atriði,
sem íslendingar eiga að krefjast
að lagfært verði. Það væri hægt að
gera án mikilla eða nánast nokk-
urra aukinna umsvifa varnarliðs-
ins, því vel mætti koma fyrir
ómannaðri ratsjárstöð þarna, sem
sendi upplýsingar sínar annað-
hvort til Hafnar í Hornafirði eða
til aðalstöðva varnarliðsins á
Keflavíkurflugvelli.
Fleiri atriði mætti nefna sem
snerta loftvarnirnar, en þær eru
einn veigamesti þáttur varnanna,
en hér verður aðeins einu atriði
bætt við. Fyrir nokkru benti Björn
Bjarnason á það í grein í Morgun-
blaðinu, að ef byggðir yrðu nýir
millilandaflugvellir á íslandi, eins
og rætt hefur verið um, t.d. vara-
flugvöllur í nágrenni Sauðárkróks,
þá kallar tilvist slíks flugvallar,
þar sem hægt er að lenda flugvél-
um af stærstu gerð, sjálfkrafa á
einhvern varnarviðbúnað og sama
á í raun við umhvers konar önnur
samgöngumannvirki, s.s. stærri
hafnir.
Og í lok þessa þáttar er rétt að
geta þess, að sjálf staðsetning höf-
uðstöðva varnarliðsins á Keflavík-
urflugvelli, í næsta nágrenni við
mesta þéttbýlissvæði landsins, er
auðvitað eitt af því allra fyrsta,
sem íslensk rannsókn á vörnum
landsins og fyrirkomulagi þeirra
tækju til athugunar. Hér skal ekki
fullyrt um niðurstöður slíkrar
rannsóknar, en hún gæti auðveld-
lega leitt í ljós, að flytja bæri höf-
uðstöðvar varnarliðsins frá núver-
andi stað.
Nú í vikunni var greint frá því
að utanríkisráðherra hefði tekið
ákvörðun um að heimila hönnun
eða undirbúningsframkvæmdir
við byggingu nýrra olíugeyma í
Helguvík og nauðsynlegan losun-
arútbúnað fyrir olíuskip og leiðsl-
ur frá Helguvík og upp á Keflavík-
urflugvöll. Jafnframt hefur það
komið fram, að ráðherra hafi ekki,
a.m.k. enn sem komið er, heimilað
að framkvæmdir hefjist við meira
geymarými heldur en samsvarar
því rými, sem nú þegar er fyrir á
Keflavíkurflugvelli og til stendur
að leggja niður vegna mengunar-
hættu. Varnarliðið hefur hins veg-
ar farið fram á að fá að byggja
mun stærri olíugeyma og auka
olíubirgðir sínar verulega, einkum
flugvélabensín. Fer það ekki á
milli mála að slík aukning birgða-
rýmis, sem varnarliðið hefur farið
fram á, er gerð í því skyni að auka
og styrkja varnarstöðuna í land-
inu og tryggja að varnarliðið geti
betur haldið uppi og sinnt hlut-
verki sínu hér, ef til átaka eða
spennu dregur. Þau rök, sem eru
auðvitað hin raunverulegu rök
fyrir þessum beiðnum, auk eðli-
SJÁ NÆSTU SÍÐU.
Mynd þessa tók Baldur Sveinsson og sýnir hún AWACS-ratsjár og stjórnvél á flugi yfir Stokksnesstöð
varnarliðsins ásamt með Phantom-orrustuþotum.