Morgunblaðið - 30.01.1982, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 30. JANÚAR 1982
SALKA
VALKA
HÖFUNDUR: HALLDÓR KILJAN LAXNESS
LEIKGERÐ: STEFÁN BALDURSSON
OG ÞORSTEINN GUNNARSSON
LÝSING: DANÍEL WILLIAMSSON
TÓNLIST: ÁSKELL MÁSSON
LEIKMYND OG BÚNINGAR:
ÞÓRUNN S. I»ORGRÍMSDÓTTIR
LEIKSTJÓRI: STEFÁN BALDURSSON
Leiklist
Olafur M. Jóhannesson
Mér hefur löngum fundist að við
ættum aðeins einn gjaldgengan
fulltrúa á meðal þjóðanna: Hall-
dór Kiljan Laxness. Hann væri
okkur það sem þeir Borg og
Stenmark eru Svíum; jafnoki
hinna fremstu ef ekki fremstur á
sínu sviði. Raunar voru það Svíar
sem vörpuðu verkum Laxness á
hinn alþjóðlega markað með veit-
ingu Nóbelsins. Var sú verðlauna-
veiting mörgum þjóðræknum Is-
lendingnum svo mikið áfall á sín-
um tíma að nálgaðist menning-
arsjokk. Sumir álitu nefnilega að
Svíar væru að verðlauna óþjóð-
hollan penna ekki klassískan
sagnameistara. Var skáldbróðir
Steinn Steinarr máski að víkja að
þessu er hann svarar svo tíðindun-
um úr höllu Svíakóngs í tímarit-
inu Birtingi?
„Þegar miklir atburðir gerast
eiga litlir menn að þegja."
Ekki fæ ég lýst í hugskot Steins
á þeirri stundu er Nóbelsfregn
lýsti byggðir íslands, enda oft erf-
itt að skyggnast í hugskot skálda
sérstaklega er þau fylla sálarskút-
ann framandi þokum sér til fram-
dráttar. En það má Halldór eiga,
dalalæðan veltir sjaldan um staf í
texta hans. Þar fer oftast saman
skýr og skipuleg framsetning og
skáldlegur hamagangur. Enda er
Laxness ekki bara skáld, hann er
skáldjöfur slíkur sem vart fæðist
nema einu sinni á öld fyrir
stökkbreytingu.
Mikið hlýtur annars að vera
merkileg tilfinning að hafa reist
úr orðum einum saman óbrot-
gjarnan heim gæddan þeirri nátt-
úru að þar lifir hvaðeina sínu
sjálfstæða sjálfkvæma lífi, en um
leið sjá menn ef þeir vilja út um
glugga þessarar veraldar hvurs-
dagsheiminn skýrar en áður. Það
er einmitt þessi alúð við hið hvers-
dagslega sem gæðir hina Kilj-
önsku veröld tvíefldu áhrifa-
magni. Ef þar væri eingöngu lýst
furðuveröldum sem enga stoð eiga
í striti daganna félli vart lárvið-
arsveigurinn með góðu móti að
höfði Laxness. Ég hygg að samúð
Kiljans með hversdagsfólki slíku
sem venjulega smýgur óséð um til-
veruna sé sú tilfinning sem bindur
líkt og hjá Dickens og Andersen —
textann við hjarta okkar. Einstig-
ið sem hann fetar að hjarta okkar
er að vísu krókóttara en hjá
fyrrgreindum höfundum en ein-
hvern veginn baksast hann ætíð á
áfangastað og þar með skilur milli
skáldsins og skáldjöfursins.
í Sölku Völku, því verki sem nú
birtist landsmönnum á fjölum
Iðnó, rís dýrkun hins hversdags-
lega hvað hæst hjá Halldóri Lax-
ness. Full hátt stundum því slík
ótemja virðist skáldfákurinn höf-
undi að stundum smjúga taum-
arnir úr annars ofurstyrkum
höndum hans. Þannig mást út
andstæður þeirrar veraldar sem
lýst er í bókinni, jafnvel sjórekið
lík verður fallegt í hinni ljóðrænu
lýsingu. Helst að maður skynji
skin og skúrir tilverunnar í veð-
urlýsingu. Ég hygg að Halldór
Laxness hafi einmitt í þessu verki
ætlað að draga fram þær mót-
sagnir sem hljóta að rísa milli til-
finningaumbrota viðkvæms ung-
meyjarblóms og hins vegar oft
nöturlegs veruleika íslensks sjáv-
arþorps í byrjun þessarar aldar.
Ég á erfitt með að ímynda mér að
hann hafi sett sér að hefja það
mannlíf sem lifað var innra sem
ytra á Óseyri við Axlarfjörð á ein-
hverskonar taó-plan. Nema hann
sé að lýsa fólki á leiksviði, því
sama og fjórir milljarðar berja nú
fótum. Ef slík yfirsýn býr að baki
Sölku, hljóta allar andstæður að
mást út því þá stjórna stjörnurnar
atburðarásinni og þær eru í eðli
sínu hlutlausar.
Það vill nú svo til að undirritað-
ur ólst upp í þorpi ekki ósvipuðu
og Óseyri við Axlarfjörð. Að hans
mati fylgir mikil ábyrgð að skil-
greina mannlíf í slíku þorpi og
ætti raunar enginn að gera nema
sem þar hefur slitið barnsskónum.
Því það eru þorp eins og Óseyri við
Axlarfjörð sem halda líftórunni í
íbúum þessa lands. Við eigum að
taka ofan fyrir því fólki sem þar
berst og hefur barist og ekki að
svifta hulunni af lífi þess. Á viss-
an hátt hefur Laxness skilið þessa
staðreynd því hann hlífir fólkinu í
Sölku og upphefur hversdagsstrit
þess. Þetta gerir skáldjöfurinn
þrátt fyrir að hann af ófreskisgáfu
skynji þorpslífið í kviku. Mættu
ýmsir sem í dag hafa gefist upp á
hausingavélinni fyrir töfrum
rafmagnsgítarsins skoða þessa af-
stöðu Laxness nánar.
Ég hef að ásettu ráði fjallað i
svo löngu máli í þessum leikdómi
um Halldór Laxness sjálfan vegna
þess að mér fannst einhvernveg-
inn að sýning Leikfélags Reykja-
víkur á Sölku væri dýrðaróður og
þökk þjóðarinnar til þessa mikla
meistara. Þess vegna er erfitt að
dæma þessa sýningu á sömu for-
sendum og flestar aðrar, það væri
eins og að standa upp í afmælis-
veislu og gagnrýna afmælisbarnið.
Þó skal þetta reynt á þeim for-
sendum að leikrit sé í sjálfu sér
sérstakur heimur að mestu óháður
sagnaheiminum eða einsog meist-
arinn orðar það í „Skeggræðum
gegnum tíðina": „I sagnaskáld-
skap er skírskotað til lesandans
með því að gera söguna sem trú-
legasta, annars missir hann áhug-
ann. En lífið á fjölunum er sér-
stakur heimur, sannur eða ósann-
ur eftir atvikum ...“
Hve sannur er sá heimur sem
þeir leikhúsmenn bregða nú upp á
fjölum Iðnó og skíra Sölku Völku?
Hann er sannur á þann máta að
umgjörðin, það er leiktjöld Þór-
unnar S. Þorgrímsdóttur eru gædd
svipuðu lífsmagni og nöturlegri
veðurlýsingar frumtextans, er
partur þessarar áhrifamiklu um-
gjarðar óaðfinnanleg lýsing Daní-
els Williamssonar. En hvað um
mannlífið sem birtist okkur innan
þessarar gráleitu veraldar? Það er
... satt og ósatt eftir atvikum ...
eins og nóbelsskáldið hefði sagt.
Þannig fann ég til fyllri samlíðun-
ar með óseyri í fyrri hluta sýn-
ingarinnar þegar Salka kemur
þangað ásamt Sigurlínu móður
sinni en þegar leikurinn snýst
uppí bríarí. I fyrriparti sýningar-
innar opnaðist hver furðuheimur-
inn af öðrum í mynd æ kúnstugri
leikpersóna. Skal þar fyrstan
ncfna Sigurð Karlsson í hlutverki
Kvía-Jukka, tók gervið fram lýs-
ingu frumtextans. Því miður gildir
hið sama ekki um gervi Sigurðar
er hann tjáir háæruverðuga per-
„Þú líður til sumarlandsins
fagra. Eg held áfram að
vera rekald á ströndinni
eins og ég var.“
sónu Prófastsins. Þessum
mannlífskletti væri hægt að lýsa á
áhrifamikinn hátt þó ekki væri
nema stækka á honum hendur og
fætur en draga að sama skapi úr
búkstærð. I þessum fyrra þætti er
þó að finna manngerð svo full-
komna að gneistar af. Gervi Mar-
grétar Helgu Jóhannsdóttur í
hlutverki Sigurlínu Sölkumóður er
með þeim hætti að maður vor-
kennir kvenþjóðinni. Fyllir Mar-
grét Helga þetta gervi innblásnum
lífsanda. Er sjaldgæft að sjá slík-
an frumkraft brjótast út á sviði.
Eins og menn vita kemur með
Sölkumóður til sögunnar lausa-
leikskróinn Salvör Valgerður bara
Jónsdóttir. Umkomuleysi þeirrar
mannveru er raunar algert og fer
Guðrún S. Gísladóttir létt með að
iáta okkur prúðbúna ýstrusafnara
seilast í peningaveskin ef það
mætti hjálpa. Svo sannfærandi
fannst mér að minnsta kosti leik-
ur Guðrúnar í þessum fyrsta
hluta. Raunar var leikur hennar
sannfærandi og eðlilegur í síðari
hluta sýningarinnar en á þeirri
stundu á maður að hætta að vor-
kenna „bara Jónsdóttur". Hún
hefur nefnilega eignast part í bát
og fær peningasendingar frá Amr-
íku þrátt fyrir að hún líti út eins
og rússnesk fyrirmyndarverka-
kona framan á dráttarvélaraug-
lýsingu. Guðrún Gísladóttir er
hins vegar allan tímann í hlut-
verki hins umkomulausa lausa-
leikskróa. Ég hélt að að leikstjóra
sýningarinnar, hinum færa leik-
húsmanni Stefáni Baldurssyni,
hefði orðið ljóst við lestur bókar-
innar að í Sölku dregur Laxness
fram lífsbaráttu alþýðu sem við
aldaskilin er líkt og föðurlaus um-
komuleysingi undir vernd Boge-
sena en rís svo upp óstudd gædd
náttúrulegum styrk. Hafi þessi
grundvallarstaðreynd ekki orðið
leikstjóra ljós, er þó alveg á
hreinu að Salka reis uppúr vesal-
dómnum sem óháður einstakling-
ur þó ekki væri nema vegna góðs
upplags. Að mínu mati átti að
skipta um leikkonu i hlutverki
Sölku eftir hlé. Fá jafnvel leik-
konu eins ólika Guðrúnu Gísla-
dóttur og mögulegt var. Þannig
hefði stjörnuleikur Guðrúnar ekki
fölnað og sýningin orðið ferskari
og markvissari.
Arnaldur Björnsson sem Jó-
hann Sigurðsson leikur ágætlega
— breytist hins vegar ekki svo
mjög gegnum söguna. Fremur að
kauði breytist frá andartaki til
andartaks enda lifði hann á
brennandi slagorðum slíkum sem
æsa svanga menn. Kostulegt hjá
Laxness að láta hvílíkan eldhuga
enda í aldingarði í hjarta kapítal-
ismans í Kaliforníu. Þar fann hinn
fíngerði Arnaldur sína paradís.
En eftir situr Salka í slori eða út-
gerðarvafstri? Er hægt að hugsa
sér að slíkar persónur geti elsk-
ast?
Auðvitað er allt hægt í veröld
Kiljans. Annars finnst mér að búi
á bak við þetta ástarævintýri hug-
sjónamannsins og saltfiskverkun-
arkonunnar viss kaldhæðni, jafn-
vel vantrú á lífsmátt innstu til-
finninga. Samt er ástarævintýri
þeirra Arnalds og Sölku svo fag-
urt þar sem það rennur saman við
ástarleiki þeirrar veraldar sem
kviknar undan snjó að lesandinn
gleymir hinum andstyggilegu
staðreyndum sem sumir kenna við
peninga, aðrir stéttabaráttu.
Ég tel að leikstjóri hefði átt að
leggja ríkari áherslu á töfra þessa
ástaróðs og fella hann að kvikri
náttúru með vorblæ á litum og
hljóðum. — Ástarsinfónían skal
síðan þagna skyndilega á óþyrmi-
legan hátt. Þannig hefðu áhorf-
endur í hnotskurn getað greint
þau skil sem eru milli hugsjónar
og veruleika eða tilfinninga og
skynsemi. Þess í stað verður ást-
arævintýrið dálítið fölleitt svipað
og regnið sem í upphafi bókarinn-
ar setur svip sinn á umhverfið.
Þessi ágalli sýningarinnar lyftir
henni í upphafi en fellir í lokin,
öfugt við bókina þar sem Salvör
Valgerður birtist lesandanum líkt
og skjálfandi hundasúra, en endar
svipað og ilmþrúngin björk.
Eins og menn sjá hefur undir-
ritaður brotið þá reglu sem hann
setti sér fyrr í texta að meta sýn-
ingu LR á Sölku á þann máta að
hún væri óháð texta Nóbels-
skáldsins og lifði sínu eigin sjálf-
stæða lífi. En hvernig er annað
hægt, þegar frumtextinn vísar svo
kröftuglega til innstu sálar-
kennda. Slíkur texti hlýtur ætíð að
trana sér fram sé hann sviðsettur.
Þeir leikfélagsmenn hafa vandað
sig mjög í sviðsetningu Sölku og
fágað hvert atriði svo unun og
virðingu vekur. Heimur bókarinn-
ar er bara svo magnaður að engin
sviðssetning nær að tjá lífsmagn
hans. Ef hinsvegar persónulýs-
ingar væru allar í svipuðum hæð-
um og Kvía-Jukki í höndum Sig-
urðar Karlssonar, Sigurlína í
höndum Margrétar Helgu og Áng-
antýr Bogesen í meðferð Gísla
Rúnars Jónssonar, hefðu þeir
Leikfélagsmenn komist ansi djúpt
inní hina Kiljönsku veröld. Þor-
steinn Gunnarsson var og býsna
magnaður í búningi Steinþórs
Steinssonar einkum undir lokin.
Enda fylgdi manni heim á leið
spurningin um saltfiskverkunar-
konuna Sölku Völku og hinn nýja
Bogesen Steinþór Steinsson. Hann
skyldi þó ekki vera orðinn formað-
ur í Lions en hún í öldungadeild á
viðskiptasviði?
Bandarískt blad,
„Bulletin“, deyr
Fíladrlfíu. 27. janúar. Al*.
BLAÐIÐ „Bhiladelphia Bulletin“, sem er 134 ára gamalt og var eitt sinn
útbreiddasta síðdegisblað Bandaríkjanna, hættir að koma út á laugardag-
inn vegna fjárhagserfiðleika að sögn framkvæmdastjóra blaðsins, ('raig
Ammerman. „Bulletin" er síðasta stórborgardagblaðið af mörgum sem
hefur hætt að koma út á síðustu mánuðum.
Útgáfu blaðsins var hætt þegar sagði Gil Spencer, ritstjóri „Phila-
ekki hafði tekizt að finna kaup-
anda að því. Margar fyrirspurnir
bárust, en enginn treysti sér að
taka við blaðinu, þar sem hætta á
rekstrartapi var of mikil. Samn-
ingaviðræður fóru fram við fjóra
aðila, en þær fóru út um þúfur í
gærkvöldi.
Fyrirtæki í Jacksonville, Flor-
ida, Charter, sem fæst við olíu,
tryggingar og fjarskipti, tók við
blaöinu fyrir einu ári og hefur ver-
ið eini eigandi þess siðan.
Starfsmenn „Bulletin" voru 1900
og ákvörðunin var tilkynnt á fundi
með þeim. Blaðið var gefið út á
morgnana, síðdegis og á sunnu-
dögum.
„Mér þykir þetta mjög leitt,“
delphia Daily News“. „Ég á marga
vini á hlaðinu. Ég hef kynnzt blað-
inu. Ég hef starfað þar. Mér þykir
þetta mjög leitt."
„Washington Star“ hætti að
koma út 7. ágúst og síðan hefur
„Washington Post“ verið eina
daghlaðið sem hefur komið út í
höfuðborginni.„Philadelphia
Journal" hætti að koma út 16. des-
ember eftir fjögurra ára tilraunir
til að öðlast velgengni í fjórðu
stærstu borg Bandaríkjanna.
í New York var síðdegisútgáfa
„Daily News“ lögð niður 28. ágúst
og 18. desember tilkynnti eigandi
blaðsins, Tribune-fyrirtækið í
Chicago, að morgunblað „Daily
News“ væri til sölu.