Morgunblaðið - 01.08.1986, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 1. ÁGÚST 1986
Vöm Norðurlanda
skyndiárás
gegn
eftir Áke Sparring
Undirbúningur og
umræður um kjarn-
orkuvopnaiaust svæði
á Norðurlöndum eru
sigldar í strand. Jafn-
aðarmenn í Danmörku
vinna einir að fram-
gangi málsins. Frá
Noregi er ekki að
vænta tíðinda fyrr en
stjórnmálaflokkarnir
hafa sameinast um
nýjan grundvöll í ör-
yggismálum. Svíar
hafa aldrei náð sér
eftir áfallið vegna kaf-
bátanna í skerjagarð-
inum; Sovétmenn
njóta lítils trausts og
ríkisstjórnin vill forð-
ast deilur um öryggis;
mál þessa stundina. í
Finnlandi er hug-
myndin ekki ofariega
á dagskrá eftir að Olof
Palme, fyrrum forsæt-
isráðherra Svíþjóðar,
lýsti yfir að svæðið
yrði einnig að ná til
Eystrasalts. íslending-
ar eru einfaldlega
andvígir hugmynd-
inni. Þeir hafa — og
það með réttu — þung-
ar áhyggjur af aukn-
um umsvifum flota
stórveldanna á haf-
svæðinu milli íslands
og Noregs. Erfitt er
að gera sér grein fyrir
áhrifum slyssins í
Chernobyl-kjamorku-
verinu á umræðuna.
Sérfræðingar um öryggismál
taka ríkjandi ládeyðu með jafnað-
argeði. í þeirra hópi eru fáir,
nema þá helst í Finnlandi, sem
aðhyllast hugmyndina um kjam-
orkuvopnalaust svæði á Norður-
löndum.
Hugmyndin hefur aftur á móti
verið ofarlega í huga almenn-
ings. Knut Frydenlund, utanrík-
isráðherra Noregs, hefur sagt
kjamorkuvopnaiaus Norðurlönd
vera „sterkt og grípandi mál“.
Þeir sem þannig líta á málið
hljóta að ganga að því vísu að
svæðið verði lýst kjamorku-
vopnalaust jafnt á friðar- sem
átakatímum. Vafalaust em
margir þessarar skoðunar. Hins
vegar hef ég aldrei hitt áhrifa-
mikinn stjómmálamann frá
einhverju Norðurlandanna, hvað
þá sérfræðing, sem telur að
Norðurlöndin geti verið eins kon-
ar griðastaður ef til kjamorku-
styrjaldar kæmi. Mér virðist sem
þetta bil milli almennings og
stjómmálaleiðtoga, milli stað-
reynda og væntinga, valdi því,
að ógjörlegt er að ræða önnur
úrræði. Líklega er þetta ein
ástæðan fyrir því að umræðan
hefur nú siglt í strand.
Þetta ber að harma. Þörf er á
raunhæfum aðgerðum til að tak-
marka vígbúnað.
30 ára hugmynd
Nú em um 30 ár liðin frá því
hugmyndin um kjamorkuvopna-
laust svæði á Norðurlöndum kom
fyrst fram. Fjölmargar ólíkar
áætlanir hafa verið kynntar. Allar
eiga þær það sameiginlegt að
kjamorkuvopn skuli ekki fyrir-
finnast á Norðurlöndum.
Þegar Búlganín, þáverandi for-
sætisráðherra Sovétríkjanna,
varpaði hugmyndinni fyrst fram
í janúar árið 1958 gerði hann ráð
fyrir Norðurlöndum sem hluta af
stærra kjamorkuvopnalausu
svæði í Evrópu með þátttöku hlut-
lausra ríkja. í þessari tillögu
Sovétmanna var ekki gert ráð
fyrir sérstöðu tiltekinna ríkja.
í tillögu Kekkonens, þáverandi
forseta Finnlands, frá 1963 var
við það miðað, að kjamorku-
vopnalaust svæði væri fyrst og
fremst norrænt málefni. Sam-
kvæmt hugmyndum hans áttu
löndin að skuldbinda sig til að
hýsa ekki kjamorkuvopn og þann-
ig verða til að tryggja stöðugleika
á friðartímum. Kekkonen áræddi
ekki að gera sér miklar vonir um
gildi svæðisins á ófriðartímum.
Kekkonen breytti áætlun sinni
á áttunda áratugnum og bætti við
hugmyndum um tryggingu til
handa ríkjum þeim sem lýst yrðu
kjamorkuvopnalaus. Stórveldin
áttu að skuldbinda sig til að beita
hvorki kjamorkuvopnum gegn
viðkomandi ríkjum né heldur hóta
því að beita slíkum vopnum. Ekki
fylgir sögunni hvort Kekkonen
taldi þessa útgáfu áætlunarinnar
geta dugað á átakatímum. Mér
þykir það þó heldur ótrúlegt.
Á meðan Sovétmenn studdu
tillögur Kekkonens vöktu þær
lengi aðeins reiði á hinum Norður-
löndunum. Danir og Norðmenn
gátu ekki skilið hvers vegna þeir
ættu að afþakka hugsanlega hjálp
frá bandamönnum sínum gegn
óljósu loforði Sovétmanna. Þegar
Norðmenn, Svíar og Danir breyttu
afstöðu sinni í þessari röð, en það
gerðist nánast með kúvendingu í
byrjun þessa áratugar, var áætl-
unin tengd hugmyndum um
kjamorkuvopnalaust belti í gegn-
um þvera Evrópu. Norðmenn
bentu á að þetta væri ekki í sam-
ræmi við upprunalegar tillögur
Kekkonens. I raun jafngilti þetta
yfirlýsingu um að kjamorku-
vopnalaust svæði á Norðurlöndum
hefði takmarkað gildi eitt og sér.
Ágreining-ur
Þessi stefnubreyting var í raun
frekar í orði en á borði. Menn
greindi strax á um framkvæmd
hugmyndarinnar. Efasemdar-
mennimir eða hinir varfæmu
vildu bíða eftir því að Evrópuríkin
kæmust að heildarsamkomulagi
en hinir óþolinmóðu vildu þegar í
stað setjast að samningaborðinu.
Þeir hinir sömu töldu að á þann
hátt fengju ríki í Mið-Evrópu og
á Balkanskaga nauðsynlega
hvatningu.
Hinir varfæmu fóra með sigur
af hólmi.
Gagnstætt Finnum gerðu
Skandinavíuríkin þá kröfu á hend-
ur Sovétmönnum að þeir fjar-
lægðu þau kjamorkuvopn, sem
ætlað væri að beita gegn Norður-
löndum á átakatímum, frá
ákveðnum landamærasvæðum.
Anker Jörgensen, fyrram forsæt-
isráðherra Danmerkur, sem lengi
var efíns um gildi tillögunnar,
krafðist þess að Kólaskagi yrði
talinn til þessara svæða.
Með tilliti til hemaðarlegs mik-
ilvægis Kólaskaga virðist sem
Anker Jörgensen hafi viljað binda
enda á umræðuna. Krafa Svía um
að Eystrasalt yrði hluti svæðisins
er ekki eins ósanngjöm en þó
óaðgengileg fyrir Sovétmenn. Af
þessum sökum komust Finnar að
þeirri niðurstöðu, að málið væri
ekki lengur á dagskrá.
f fyrstu vísuðu Sovétmenn kröf-
um Svía og Dana á bug. Afstaða
þeirra til kröfunnar varðandi
Eystrasalt hefur ekki breyst. Hins
vegar hafa þeir gefið til kynna
að einhverjar tilslakanir varðandi
kjamorkuvopn á landi séu hugs-
anlegar. Væntanlega telur Sovét-
stjómin kröfur Norðurlanda
óraunhæfar. í fyrsta lagi — og
raunar var það Kraschev sem
benti á þetta atriði — gætu Sovét-
menn skotið kjamorkuflaugum að
Norðurlöndunum frá skotpöllum
lengra inni í landi. í öðru lagi
væri auðveldlega unnt að færa
eldflaugamar aftur til baka eftir
að samkomulag hefði verið undir-
ritað.
Gildi vísbendinga af þessu tagi
felst i því, að þær gefa til kynna,
að Sovétmenn átti sig á því, að
þeir þurfi sjálfir að leggja eitthvað
af mörkum.
Tryggingn skortir
Við hinir varfæmu eram þeirr-
ar skoðunar, að Sovétmenn hafi
rétt fyrir sér. Samkvæmt rann-
sóknum fínnska fræðimannsins
Thomas Ries hafa Sovétmenn
komið 1.350 kjamorkusprengjum
þannig fyrir í landamærahérað-
um, að þeim er unnt að beita
gegn Svíþjóð. Þetta er mikill
fjöldi. En jafnvel þótt þessi vopn
yrðu fjarlægð, sem væri óhjá-
kvæmilegt, ef komast ætti að
samkomulagi, myndi það í raun
engu breyta. Þau kjamorkuvopn
sem eftir stæðu myndu nægja til
að gera Svíþjóð óbyggilega. Hið
sama á við um hin Norðurlöndin.
Bandaríkjamenn, Frakkar og
Bretar hafa einmitt hamrað á
þessu atriði í viðræðum við Dani
og Norðmenn. Eina tryggingin,
sem Sovétmenn geta veitt, era
nokkur orð á blaði, svo framarlega
sem endurgjaldið tengist kjam-
orkuvopnum.
Sannast sagna skil ég ekki
áhuga Sovétstjómarinnar á kjam-
orkuvopnalausu svæði á Norður-
löndum. Ég trúi því varla að
sænsk stjómvöld taki á ný að
íhuga framleiðslu kjamorku-
vopna. Ég get ekki heldur
ímyndað mér að stjómvöld í Nor-
egi og Danmörku kalli á hjálp
bandamanna sinna nema Sovét-
menn hóti beinlínis að ráðast inn
í löndin. Því tel ég, að gjörðir
Sovétstjómarinnar ráði því hvort
Norðurlöndin verða áfram kjam-
orkuvopnalaus eða ekki.
Sovétmenn vilja greinilega fá
bindandi tryggingu. Að sjálfsögðu
ræður þar mat þeirra sjálfra á
eigin hagsmunum. Ef til átaka
kemur era þeir vafalaust stað-
ráðnir í að heyja stríðið eins
vestarlega og mögulegt er. Ekk-
ert er fjarlægara sovéska hemum
en hemaðarstefna, sem byggist á
ví að ögra ekki andstæðingnum.
Skandinavíu vill sovéski herinn
helst berjast án kjamorkuvopna,
því að niðurstöður rannsókna
Voroshilov-akademíunnar benda
til þess, að yrði kjamorkuvopnum
beitt í Skandinavíu myndi það
auka á erfíðleika venjulega her-
aflans.
Menn geta með nokkram rétti
efast um yfírburði Sovétmanna á
sviði hefðbundins hemaðar í Mið-
Evrópu en norðar í álfunni eru
þeir ótvíræðir. Því þjónar kjam-
orkuvopnalaust svæði á Norður-
löndum hagsmunum Sovétmanna
jafnt á stjómmála- sem hernaðar-
sviðinu.
Það er einnig hagsmunamál
okkar að auka eigið öryggi. Við
fáum ekkert við því gert, að Sov-
étmenn geta grandað okkur með
eldflaugum frá Mið-Asíu. í því
efni verðum við að setja traust
okkar á það, sem gerist í Genf-
arviðræðunum.
Hætta á skyndiárás
Ef það, sem hér hefur verið
sagt, er rétt, myndi samkomulag
um kjarnorkuvopnalaus Norður-
lönd óhjákvæmilega hafa í för
með sér, ef jafnvægi ætti að hald-
ast, að Norðurlönd yrðu að styrkja
hefðbundinn herafla sinn, eða, það
sem betra væri, að Sovétmenn
skæra niður þann herafla, sem
beint er gegn Skandinavíu. í þessu
samhengi kemur fyrst upp í hug-
ann sú áhersla, sem Sovétmenn
hafa lagt á það undanfarin ár,
að ráða yfír herafla, sem nota
má til skyndiárása. Geta þeirra á
þessu sviði ásamt hernaðaráætl-
unum Sovétmanna valda því, að
um þessar mundir ríkir enginn
stöðugleiki í hernaðarlegu stöð-
unni, hvorki við Eystrasalt né á
Norðurkollu-svæðinu ( þ.e í norð-
urhluta Finnlands, Svíþjóðar og
Noregs).
Vamir allra Norðurlanda
byggjast fyrst og fremst á al-
mennri herskyldu. Þetta er að
mörgu leyti ágætt. Þegar allt liðið
hefur verið kallað út, er fælingar-
máttur þess mikill. Vandinn er sá,
að viðbragðsflýtir er lítill. Þess
vegna kallar viðbúnaðurinn á
skyndiárás, ef svo má að orði
kveða.
Við ættum því að geta lagt það
til, að í stað kjamorkuvopnaleysis
okkar leggi Sovétmenn sitt af
mörkum til að bæta okkur og
einkum Dönum og Norðmönnum
það upp, sem leiðir af því að kjam-
orkuvopnum er hafnað. í raun
myndi krafa þessi þýða, að Sovét-
menn yrðu að fjarlægja land-
göngusveitir og ákveðnar gerðir
vopna, einkum langdrægar
sprengjuflugvélar. Þá yrðu þeir
einnig að láta af ákveðnum heræf-
ingum á norðurslóðum.
Traust milli ríkja
Á þennan hátt mætti tengja
hugmyndina um kjamorkuvopna-
laus Norðurlönd þeim viðræðum,
sem fram fara á Stokkhólmsráð-
stefnunni um leiðir til að efla
traust milli ríkja í hemaðarmálum
og er hluti af viðræðunum á
grandvelli samþykktanna um ör-
yggi og samvinnu í Evrópu. Á
Stokkhólmsráðstefnunni hefur
hópur hlutlausra ríkja (NN-hópur-
inn svonefndi), sem bæði Svíar
og Finnar tilheyra, lagt ríka
áherslu á það, að fyrirfram verði
skýrt frá æfíngum, þar sem notuð
eru „sérstaklega ógnvænleg vopn
og vígbúnaður" og hafa land-
göngusveitir og fallhlífasveitir
einkum verið nefndar í þvi sam-
bandi. Athygli vekur að Sovét-
menn hafa ekki vísað þessum
kröfum á bug.
Skylda til að tilkynna heræfíng-
ar fyrirfram er aðeins eitt skref
í rétta átt. Umræður um svæði
snúast um gagnkvæmar takmark-
anir.
Ekki þarf að skoða landakortið
lengi til að átta sig á því, að eigi
að útiloka skyndiárásir á ákveðnu
svæði, þarf það einnig að ná til
Austur-Þýskalands og Póljands.
Norðurlöndin fjögur — ísland
tengist alls ekki þessari hugmynd
— mynda ekki afmarkaða her-
fræðilega heild. Frá Málmey og
Kaupmannahöfn er styttra til
Moskvu en til Hammerfest í Norð-
ur-Noregi. Næsta höfuðborg við
Kaupmannahöfn er Berlín.
Höfundur er fyrrverandi for-
stjórí Sænsku utanríkisstofnun-
arinnar.
Hættan á sovéskri skyndiárás á Norðurlönd hefur aukist undanfarin ár. Venjulegum vopnum yrði
beitt í slíkri árás. Hugmyndir eru uppi um að knýja Sovétmenn til samkomulags til að takmarka
þessa hættu. Myndin sýnir sovéskar landgöngusveitir á æfingu.