Morgunblaðið - 31.01.1992, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 31. JANÚAR 1992
Orðræða nni orðræðu
Bókmenntir
Ingi Bogi Bogason
Spor í bókmenntafræði 20. ald-
ar. (226 bls.) Ritstjórn: Garðar
Baldvinsson, Kristín Birgisdótt-
ir og Kristín Viðarsdóttir. Bók-
menntafræðistofnun Háskóla
íslands 1991.
Hér er á ferðinni sjöunda fræði-
rit Bókmenntafræðistofnunar Há-
skóla íslands og er hátt í áratugur
síðan seinasta ritið kom út, Leikrít
á bók eftir Jón Viðar Jónsson. Og
eins og til að bæta fyrir alllanga
þögn eru fræðiritin nú tvö. Hitt er
safn greina eftir Matthías Viðar
Sæmundsson.
í formála Garðars Baldvinssonar
kemur fram að hugmyndin að verk-
inu hafi kviknað fyrir nokkrum
árum í hópi nemenda í bókmennta-
fræði við HÍ. Og hugmyndin varð
ekki orðin tóm heldur að bók. Um
er að ræða tíu ritgerðir eftir fræga
og viðurkennda bókmenntafræð-
inga, heimspekinga og skáld: Viktor
Shklovskíj, T.S. Eliot, Claude Lévi-
Strauss, Roman Jakobson, Juliu
Kristevu, Jacques Derrida, Umberto
Eco, Roland Barthes og Michel
Foucault. Hér ræður ekki fluguvigt
samvalinu. Öðru nær. Allir eiga
höfundarnir það sameiginlegt að
teljast til mestu hugsuða og bók-
menntafræðinga aldarinnar.
Greinamar eru býsnar ólíkar
enda höfundamir jafn margbreyti-
legir og þeir eru margir. Mismunur
er líka á aðgengileika greinanna.
Sumar eru óneitanlega býsna harð-
ar undir tönn meðan aðrar smjúga
af krafti inn í hugskotin. Þýðend-
urnir eru líka margir og þýðingarn-
ar þess vegna eðlilega misjafnar.
Það er engum vafa undirorpið
að þýðendurnir hafa mætt ýmsum
erfíðíeikum. Enda eru þeir á vissan
hátt frumheijar. Það er alltaf kröfu-
hart verkefni að þýða sértækan
akademískan texta, sérstaklega ef
frumtextinn er að auki ritaður í
lærðum stíl sem ekki á sér neina
hliðstæðu á íslensku. í þessu ljósi
sýnist manni draumurinn um að
íslenskan eigi orð yfír allt sem hugs-
að er á Jörðu vera ailfjarri sanni —
eflaust fjær sannleikanum en í
mörgum öðrum evrópskum tung-
um. Þess vegna má sú þijóska fá-
mennrar þjóðar teljast þrekvirki að
heimta á eigin tungu ijómann af
franskri, enskri og þýskri hugsun.
Andstætt okkur má segja að þegn-
ar umræddra þjóða hljóti í vöggu-
gjöf lykilinn að æðri hugsun. Hluti
af daglegum orðaforða umræddra
tungumála skírskotar um leið beint
til sértækra heimspekilegra hug-
taka. Og þýðendur þessarar bókar
hafa oftar en ekki staðið frammi
fyrir erfiðri ákvörðun þegar þýða
átti einstök orð sem hafa kannski
marghliða sögulega og fræðilega
skírskotun á frumtungunni og
þurfti að Ijá þeim nýja merking-
arvídd á íslensku.
í þessum ritdómi fýsir mig að
staldra einkum við tvær ritgerðir
bókarinnar og meta þær með hlið-
sjón af aðgengileika — hvemig þær
skila sér yfir á móðurmái okkar.
Ein aðgengilegasta greinin er
eftir Umberto Eco, Um möguleik-
ana á því að mynda fagurfræðileg
boð á edenskri tungu í þýðingu
Guðmundar Andra Thorssonar.
Fordyrið að grein Ecos er smíðað
úr þeirri fullyrðingu Romans Jakob-
sonar að fagurfræðileg notkun
tungumáls einkennist af margræðni
og að boðin vísi á sig sjálf. Til að
athuga hvernig slík afstaða megi
hafa þróast með táknkerfi tungunn-
ar og til að nálgast nánar marg-,
breytileika í notagildi orðanna still-
ir Eco lesanda sínum upp í aldin-
garðinum Eden og sýnir honum
hvernig hin fákunnandi Adam og
Eva uppgötva smátt og smátt eðli
og eiginleika eigin einfaldrar tungu,
„edenskunnar".
Umberto Eco er eins konar
kameljón ritlistarinnar. Honum er
gefið að birta hugsmíðar sínar með
ótrúlega fjölbreytilegu móti. Lík-
lega skiptir þetta miklu máli um
aðgengileika þessarar ritgerðar —
en ekki höfuðmáli. Það er nefnilega
þýðing Guðmundar Andra Thors-
sonar sem skiptir sköpum. Það er
greinilegt að þýðandinn hefur í
þessu tilviki haldið áfram að snudda
í verki sínu þar til sómi var að.
Sömuleiðis felur þýðingin í sér
skilningsríka afstöðu til lesandans:
Framsetning á krefjandi efni smýg-
ur fram hjá skeijum flækjustíls.
Málsgreinar eru yfirleitt stuttar og
merking ljós. Þýðandinn hefur náð
því eftirsóknarverða marki að
gleymast. Lesandanum dettur ekki
í hug að hann sé að lesa þýðingu.
Rankar fyrst til meðvitundar um
það þegar hann er minntur á það
í lokiii.
Gunnar Harðarson þýðir lengstu
og hugsanlega erfíðustu grein bók-
arinnar, Skipan orðræðunnar eftir
Michel Foucault. Þetta er innsetn-
ingarræða Foucaults í prófessors-
embætti við College de France árið
1970.
l=IDRII.DIO
Umberto Eco
Það er vert að leiða hugann að
því að grein Foucaults er skrifuð á
umbrotatímum Víetnamsstríðs og
blómamenningar þegar menn brutu
af sér pólitísk og kynferðisleg höft,
löngu áður en alvarlegrar tilvistar-
kreppu tíunda áratugarins varð
vart á báðum þessum sviðum. Við-
fangsefni Foucaults eru útilokunar-
hættir orðræðunnar. Hann fullyrðir
að ýmis öfl aftri mönnum að segja
hvað sem er. Kynferðismál og
stjórnmál eru innan ákveðinnar
bannhelgi. Annar útilokunarháttur-
inn er útskúfunin, bannhelgi bijál-
æðisins. Orð hins bijálaða eru
sjaldnast tekin alvarlega nema þá
sem einhvers konar dulmagnaður
sannleikur. Þriðji hátturinn er
tengdur sannleiks- og þekkingar-
viljanum sem hefur verið síbreyti-
legur gegnum aldimar.
Þessi grein Foucaults er orðræða
um orðræðu, efniviður athafnar
hans er um leið viðfangsefni hans.
Til að fletta ofan af útilokunarkerf-
um orðræðunnar neyðist hann ein-
mitt til að nota verkfæri þeirra:
orðin. Og orðin eru ekki litlir tening-
ar fullir af einvíða merkingu heldur
miklu fremur stórir boltar sem rúlla
í allar áttir, viðkomustaðir þeirra
óútreiknanlegir. Sem dæmi nefnir
Foucault „auðfræði“ eða „þjóðhag-
fræði“, hvemig þetta hugtak þróað-
ist úr mótsagnakenndri orðræðu um
peninga, framleiðslu og verslun á
16. til 18. öld. Orðin vísa aftur fyr-
ir sig á misskýran hátt og geta í
áhrifaríkustu tilfellum verið fyrsti
dropinn í heilmiklu skýfalli. Því að
á bak við orð býr saga.
Og hér er ég kominn að því sem
mér sýnist að hljóti alltaf að vera
svo ótrúlega erfitt — en um leið
Michel Foucault
alltaf jafnnauðsynlegt — fyrir okkur
að hlaupa uppi: einstök orð sem era
hlaðin sögulegum umbreytingum í
mið-evrópsku umhverfí og við heyr-
um í mesta lagi bergmálið af hér á
landi. Ýmis þungvæg orð í frönsku,
ensku og þýsku geyma ósjálfrátt í
sér brot af mannkynssögunni og
því ógerlegt að þýða „heildarmerk-
ingu“ þeirra yfír á íslensku. Mér
sýnist mega útskýra óaðgengileik-
ann í texta Foucaults að stóram
hluta með þessum hætti.
Samt verður ekki undan því vik-
ist að fínna beint að íslenskunni. I
heild er þýðingin þrælbeygð undir
lærðan stíl frumtextans þar sem
hver viðaukaliðurinn rekur annan,
snúnir innskotsliðir trafla merking-
arkjamann og framlagslausar
málsgreinar auka á glundroðann. I
sjálfu sér er ekkert að því að bijóta
viðteknar málfarsvenjur sé tilgang-
urinn á annað borð ljós. Mótun
fræðilegs málfars hlýtur að miða
að því að koma hugsun, hvort sem
hún er einföld eða flókin, sem skýr-
ast til skila. Því flóknari sem hugs-
un er þeim mun meiri ástæða er
til að vanda stílinn.
Þessari orðræðu minni um orð-
ræðu um orðræðu má ekki ljúka
án þess að hnykkja á því að þetta
rit er vel tilraunarinnar virði og
raunar óskandi að fleiri „Spor“
verði stigin. Það eru einmitt rit af
þessu tagi sem sýna það í raun
hvort við, eyjarskeggjar langt frá
öðrum þjóðum, höfum döngun í
okkur til að krydda heimsmenning-
una með því að vera við (og kljást
við að orða framandi hugsanir á
okkar eigin máta) en verðum ekki
innan tíðar enn eitt bergmálið af
bergmáli af bergmáli.
Víðigrund - Kóp.
Til sölu 131 fm mjög fallegt einbýlishús á einni hæð.
4 svefnherb. Parket, vandaðar innréttingar.
Húsið er í ákveðinni sölu. Verð 14,0 millj.

HúsaféU
FASTEKSNASALA LtnghoHsvBgi 115
(B*iarleiiitiúsinu) Smi:681066
Þorlókur Einarsson,
GissurV. Kristjson, hdl.,
Jón Kristinsson.
Snyrtisérfræðingur kynnir vorlitina
frá Dior kl. 12-17 í dag.
Sérstokur kynningarafsláttur.
Austurstrœti
t
I
I
í
I
»
)
)