Uppeldi og menntun - 01.01.2013, Qupperneq 57

Uppeldi og menntUn/icelandic JoUrnal of edUcation 22(1) 2013 57
KristÍn bJarnadóttir
niÐUrstÖÐUr
Greinileg vegleiðsla – Ólafur Olavius
Ólafur Olavius (1741–1788) lauk námi í heimspeki frá Kaupmannahafnarháskóla.
Hann var ötull höfundur rita um margvísleg gagnleg efni í anda upplýsingarinnar.
Ólafur Olavius gekkst fyrir kaupum á prentsmiðju, sem mátti prenta veraldleg rit,
árið 1773. Hún var sett niður í Hrappsey á Breiðafirði. Upp kom ósamkomulag um
rekstur prentsmiðjunnar, Ólafur hvarf úr landi og reikningsbók hans, Greinilig Veg-
leidsla til Talnalistarinnar með fiórum høfudgreinum hennar og þriggja lida Reglu skipud
eptir Landsvísu og Kaupløgum Íslendínga, 374 bls. auk 28 bls. formála, kom út árið 1780
í Kaupmannahöfn. Bókin var prentuð í 1300 eintökum og virðist hafa verið dreift
ókeypis. Ávarp í upphafi hennar bendir til þess að hún hafi verið kostuð af Schach-
Rathlau greifa. Um 7000 heimili voru í landinu um 1780 (Guðmundur Jónsson o.fl.,
1997). Fjöldinn nægir til þess að bókin hefði getað ratað inn á nærri fimmta hvert
heimili þótt varlegt sé að álykta að svo hafi verið enda óvíst um dreifingarkosti.
Vonir Ólafs Olaviusar um að bókin kæmi að notum við skólana á biskupsstólunum
í Skálholti og á Hólum rættust ekki. Fyrrum samstarfsmenn hans við Hrappseyjar-
prentsmiðjuna báru bókinni illa söguna, sögðu hana ritaða á tilgerðarlegu máli (Kristín
Bjarnadóttir, 2007). Höfundur hafði látið þessi orð falla í formála:
[E]g veit ekki af, er sá se nokkur úti þar, sem kenni almenníngi nokkvat í Talnalist
(þat er sem flest önnur skipan á ólandinu!), ég fráqveð lítinn hlut í skólunum, og mun
þá sjálfmællt, at hverr almenníngsmaðr skal vera kennandi sinn siálfr, er læra vill
nokkut. (Ólafur Olavius, 1780, xiii–xiv)
Klausan um ólandið fór fyrir brjóstið á heimamönnum en Greinileg vegleiðsla er
athyglisverð bók frá sjónarmiði reikningskennslu. Höfundur segir frá því í formála
að fyrirmynd hennar sé bók von Clausbergs (1732), Demonstrative Rechenkunst, sem
var alls tæpar 1500 bls. Bók von Clausbergs var gefin út þrisvar sinnum, síðast 1762.
Með samanburði má sjá að Ólafur Olavius tekur margt beint upp eftir bók von Claus-
bergs. Megináhersla er lögð á reiknileikni í báðum bókunum. Snið þeirra beggja er
hefðbundið, reikniaðgerðirnar fjórar í heilum tölum, brotum og nefndum tölum, það
er með mynt- og mælieiningum, ásamt þríliðu. Orðadæmi um daglegt líf fjalla um
breytingar milli ólíkra mynt- og mælieininga, en einnig bregður fyrir kaupi vinnu-
fólks, verði pappírsarka, verðgildi þorsks, tóbaki, æðardún og indígó.
Dæmin fjalla mörg um hagkvæmar aðferðir við reikning. Langur kafli Greinilegrar
vegleiðslu er helgaður dæmum um hvernig megi létta sér útreikninga. Ólafur nefnir
þau „talnabrögð“ en von Clausberg Vorteile. Tvöföldun þótti einfaldari en önnur
margföldun og henni er oft beitt. Margföldun var snúið eftir föngum upp í samlagn-
ingu og deilingu í frádrátt. Margar aðferðir eru sýndar við að margfalda með 96 sem
oft var nauðsynlegt þar sem 96 skildingar voru í ríkisdalnum. Slíkar kúnstir kröfðust
æfingar en voru gagnlegar þeim sem höfðu jafnvel ekki pappír við höndina.