Morgunblaðið - 11.08.2012, Blaðsíða 19

FRÉTTIR 19Innlent
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 11. ÁGÚST 2012
virkjunarinnar er veitt í ána nokkru
neðar.
Til að seiðafleytan þjóni hlutverki
sínu sem best fer umtalsvert vatns-
magn um hana þær vikur sem laxa-
seiði og sjóbirtingur gengur til sjáv-
ar. Það eru rúmir 40 rúmmetrar á
sekúndu af 350 rúmmetra með-
alrennsli Þjórsár. Samsvarar rennsl-
ið í seiðafleytunni meðalrennsli átta
Elliðaáa, svo dæmi sé tekið til sam-
anburðar.
Stíflan ofan Urriðafoss myndar
inntakslón, ekki miðlunarlón, og
verða seiðin því ekki fyrir miklum
töfum þar í niðurgöngu sinni. Á lík-
aninu sést hvernig straumhraðinn
eykst þegar nálgast stífluna og að
straumurinn dregur seiðin að seiða-
veitunni.
Í umsögnum um þennan virkj-
unarkost hafa komið fram efasemdir
um gildi aðgerða Landsvirkjunar til
að tryggja viðgang fiskstofnanna í
ánni.
Sigurður M. Garðarsson, prófess-
or við Háskóla Íslands og verkefn-
isstjóri rannsóknanna fyrir Háskól-
ann, segir að markmiðið með
seiðafleytunni sé að hún hleypi meg-
inhluta seiðanna framhjá virkj-
uninni. Hann tekur fram að enn sé
verið að rannsaka virkni seiða-
fleytunnar. „Slíkar framkvæmdir
hafa alltaf í för með sér inngrip í
náttúruna. Með þessum aðgerðum
er þeim haldið í lágmarki,“ segir Sig-
urður um áhættuna sem virkjun
Urriðafoss hefur fyrir laxastofninn.
Hann segir þó rétt að fiskifræðingar
svari þessari spurningu.
„Verkefnið er að láta þetta virka,“
segir Sigurður Guðjónsson, fiski-
fræðingur og forstjóri Veiði-
málastofnunar, sem er ráðgjafi
Landsvirkjunar í þessari vinnu.
Hann segir að hugsanlega þurfi að
gera ákveðnar breytingar á mann-
virkinu svo hluti seiðanna lokist ekki
inni og verið sé að fara yfir það mál
þessa dagana.
Mikið mannvirki og dýrt
Seiðin drepast ekki endilega þótt
þau fari í vélar virkjunarinnar því
keyptar verða vélar sem hannaðar
eru með það í huga að fiskur komist í
gegn. Áhrifin á laxaseiði eru þó um-
deild. Helgi Jóhannesson rifjar upp
að Landsvirkjun hafi gefið það út að
80-95% laxaseiða myndu lifa af
ferðalagið í gegn um vélar virkj-
unarinnar en bætir því við að véla-
framleiðandinn gefi upp enn hærra
hlutfall, eða 90-95%. Áhrifin eru
meiri á stærri fiska, þannig er gefið
upp að 75-80% af hálfs metra
löngum fiski muni komast ósködduð
í gegn um vélarnar.
Sjóbirtingur gengur til sjávar á
svipuðum tíma og lax og því á seiða-
fleytan að nýtast þeim stofni á sama
hátt.
Þótt seiðafleytan láti lítið yfir sér í
rannsóknarstöðinni er þetta mikið
mannvirki og dýrt. Á henni eru fjög-
ur sex metra breið op, alls 24 metr-
ar.
Áætlað er að heildarkostnaður
verði nokkur hundruð milljónir kr.
Auk þess dregur það mikla vatns-
magn sem um hana fer úr afli og
rekstrarhagkvæmni virkjunarinnar.
Landsvirkjun grípur til ýmissa
fleiri aðgerða til að vernda laxa-
stofninn í Þjórsá. Laxastigar verða
reistir við Urriðafoss og víðar í ánni
sem tryggja eiga óhindraða upp-
göngu lax í ána. Þegar áin fer úr far-
vegi sínum neðan Urriðafoss mun
laxveiði í net minnka mjög og þarf að
semja við bændur um það. Stofninn
styrkist ef dregur úr netaveiði neðst
í ánni og fleiri laxar komast upp.
Framkvæmdin mun minnka bú-
svæði lax í Þjórsá. Veiðimálastofnun
hefur áætlað að þau skerðist um
þriðjung. Á móti kemur að ný bú-
svæði eru að bætast við á efri hluta
svæðisins, vegna laxastiga sem opn-
uðu þau.
Lykill að árangri
Seiðafleytur hafa ekki áður verið
gerðar í stíflumannvirkjum hér á
landi. Því hefur þurft að styðjast við
rannsóknir annars staðar.
Sigurður telur að lykillinn að góð-
um árangri seiðafleytu sé að hafa
hana ofan á inntaksmannvirkjum
virkjunarinnar þannig að straum-
urinn beini seiðunum í hana. Ef það
sé ekki gert í upphafi þurfi að reyna
að koma seiðafleytum fyrir annars
staðar og það hafi skilað misgóðum
árangri. Helgi bætir því við að lónið
sé tiltölulega lítið, inntakslón en ekki
miðlunarlón, og það tefji seiðin lítið á
ferð sinni til sjávar. Það auki lífs-
líkur þeirra.
Þótt vísindamenn fari varlega í að
fullyrða um virkni seiðafleytunnar
leynir sér ekki að þeir eru bjartsýn-
ir. Enginn getur þó fullyrt um end-
anleg áhrif á laxastofninn fyrr en
virkjun verður byggð og lax og laxa-
seiði svara kalli náttúrunnar og leit-
ast við að fara sömu leið og forfeð-
urnir.
Seiðum fleytt yfir stífluna
 Urriðafossvirkjun risin í smækkaðri mynd í rannsóknastöð Siglingastofnunar  Athugað hvernig
seiðafleyta og yfirfall virkar í smækkuðu líkani  Vísindamenn sjá ekki annað en áætlanir gangi eftir
Morgunblaðið/Sigurgeir S.
Urriðafossvirkjun Seiðafleytunni er komið fyrir í stíflunni, ofan á vatnsinntaki til véla virkjunarinnar og þau eru
síðan leidd í stokk niður í farveg árinnar. Fyrir ofan stífluna sér á inntakslónið. Straumurinn dregur seiðin að.
BAKSVIÐ
Helgi Bjarnason
helgi@mbl.is
Flóðamannvirki og seiðafleyta Urr-
iðafossvirkjunar virka eins og til er
ætlast. Til þess benda rannsóknir
sem verið er að gera á líkani af virkj-
uninni í rannsóknarstöð Sigl-
ingastofnunar.
Landsvirkjun vinnur að undirbún-
ingi virkjana í Þjórsá þótt þær séu
ekki komnar á dagskrá samkvæmt
rammaáætlun. Helgi Jóhannesson
verkefnisstjóri segir ekki hægt að
hætta sumum verkefnum í miðjum
klíðum. Rannsókn á seiðaveitum er
eitt þeirra enda liður í að uppfylla
skilyrði sem sett voru við afgreiðslu
umhverfismats virkjana í neðrihluta
Þjórsár.
Rannsaka virkni mannvirkja
Í úrskurði Skipulagsstofnunar,
þegar fallist var á að undirbúningur
framkvæmda yrði hafinn, var kveðið
á um viðbótarrannsóknir á seiðaveit-
um og væntanlegum árangri þeirra.
Einnig átti að gera könnun á göngu-
hegðun og göngutíma lax, sjóbirt-
ings og seiða. Að þessu hefur verið
unnið, meðal annars hjá Veiði-
málastofnun.
Landsvirkjun gerði fyrir tveimur
árum samning við Háskóla Íslands
og Háskólann í Reykjavík um smíði
líkana að virkjunum og rannsóknum
á flóðamannvirkjum og seiðafleyt-
um. Í fyrra var búið til líkan að
Hvammsvirkjun sem er efsta virkj-
unin í neðrihluta Þjórsár og gerðar
ýmsar athuganir á virkni hennar og í
ár hefur verið unnið með sams konar
líkan að Urriðafossvirkjun.
Ekki er gert ráð fyrir sérstökum
seiðafleytum í Hvammsvirkjun enda
var svæðið fyrir ofan hana ólaxgengt
til skamms tíma. Þar var því fyrst og
fremst verið að athuga hvernig
mannvirkið stæðist stórflóð. Miðað
er við flóð sem geta komið á þúsund
ára fresti.
Eftir að efra svæðið var opnað
með laxastiga í fossinum Búða hefur
laxinn stöðugt aukið landnám ofan
virkjana. Hugmyndir hafa verið um
að veita seiðunum um yfirfall
Hvammsvirkjunar en Veiði-
málastofnun hefur lagt til með vax-
andi þunga að gerð verði sérstök
seiðafleyta til að tryggja öruggari
niðurgöngu. Það er hægt að gera
með mismunandi hætti og er Lands-
virkjun með málið í athugun. Þar
sem áætlað er að byggja Hvamms-
virkjun fyrst væri hægt að sann-
reyna virkni seiðafleytu þar áður en
Urriðafossvirkjun rís.
Seiði sem klekjast út í Þjórsá fara
til sjávar um Urriðafoss. Áin verður
stífluð ofan við fossinn og því ræður
virkni þeirra ráðstafana sem gerðar
eru fyrir fiskinn úrslitum fyrir þá
stofna laxfiska sem ganga í ána. Þar
er því gert ráð fyrir sérstakri seiða-
fleytu. Rannsóknin gengur út á að
rannsaka virkni fleytunnar og yfir-
falls stíflunnar sem vatnið fer um í
stærri flóðum.
Inngrip í náttúruna
Sá hluti Urriðafossvirkjunar sem
smíðaður hefur verið í líkanrann-
sóknastöð Siglingastofnunar er einn
fertugasti af stærð virkjunarinnar,
eins og hún verður ef til kemur.
Seiði sem ganga til sjávar þurfa að
gera það á sem stystum tíma. Þau
eru við yfirborð vatnsins. Seiðafleyt-
unni er komið fyrir ofan á inntaks-
mannvirkjum stíflunnar og eins og
heitið gefur til kynna fleytir hún
efsta lag vatnsfallsins ofan af og
veitir framhjá vélum virkjunarinnar.
Þetta efsta lag er rúmur metri á
þykkt. Vatnið fer um stokk niður í
núverandi farveg Þjórsár en jök-
ulvatninu sem fer í gegn um vélar
Undirbúningur virkjana í neðri-
hluta Þjórsár er í hægagangi,
vegna óvissu um rammaáætlun og
vilja stjórnvalda til framkvæmda.
Kveðið er á um það í stjórn-
arsáttmála núverandi ríkisstjórnar
að ekki verði virkjað fyrr en
rammaáætlun hefði verið lögð
fram. Allar virkjanirnar í Neðri-
Þjórsá voru færðar úr nýting-
arflokki í biðflokk í þingsályktun-
artillögu um vernd og orkunýtingu
landsvæða sem iðnaðarráðherra
lagði fyrir Alþingi í vor. Málið varð
ekki útrætt í nefnd fyrir þing-
frestun í sumar og er óvissa um af-
drif þess.
Landsvirkjun hefur í hálft annað
ár unnið að endurskoðun hönn-
unarforsendna virkjana í neðrihluta
Þjórsár. Helgi Bjarnason verkefn-
isstjóri segir að lítillega hafi verið
unnið að teikningum og útboðs-
gagnagerð. Þá hafi verið auknar
rannsóknir á fiskstofnum og búnaði
til að tryggja niðurgöngu seiða.
Áætlað er að Landsvirkjun leggi
300-400 milljónir kr. í undirbúning
virkjananna í ár en á síðasta ári
voru um 400 milljónir settar í verk-
efnið.
Þrír virkjanakostir eru taldir
vera í þessum hluta árinnar og hef-
ur verið miðað við að byrjað yrði á
efstu virkjuninni, Hvammsvirkjun,
þá Holtavirkjun og síðast yrði ráð-
ist í Urriðafossvirkjun sem er neðst.
Helgi segir að lokið sé við 90% af
undirbúningi Hvammsvirkjunar og
um helming hinna tveggja.
Við endurskoðun á hönnun virkj-
ana er farið yfir alla þætti málsins,
ekki síst til að athuga möguleika á
aukinni hagkvæmni. Það áþreif-
anlegasta sem þessi vinna hefur
leitt af sér er lítilsháttar breyting á
frárennslisskurði Hvammsvirkjunar
sem talin er geta aukið hagkvæmni
virkjunarinnar. Skurðurinn lengist
og við það eykst fall virkjunarinnar
og framleiðslugeta. Helgi segir að
þetta sé athugað í samráði við land-
eigandann sem sé áhugasamur um
málið.
Afl virkjunarinnar getur aukist
um 8-9 MW með þessari breytingu,
eða um 10%. Helgi reiknar með að
vinnu við þessar breytingar verði
haldið áfram.
Undirbún-
ingur virkjana
í hægagangi
Langt er síðan líkan hafa verið
gerð að virkjunum hér á landi til
prófunar á virkni mannvirkja. Lík-
an að mannvirkjun Kára-
hnjúkavirkjunar var gert úti í Sviss
og unnu íslenskir vísindamenn að
prófunum þar. Verkefnið var upp-
spretta fyrir meistara- og dokt-
orsverkefni stúdenta þar í landi.
Landsvirkjun ákvað að leita
samstarfs við Háskóla Íslands og
Háskólann í Reykjavík en að-
alhönnuðir yfirfalls Kára-
hnjúkastíflu voru þá prófessorar
við háskólana, Sigurður M. Garð-
arsson við Háskóla Íslands og
Gunnar Guðni Tómasson við Há-
skólann í Reykjavík.
Sigurður segir að verkefnið hafi
haft jákvæð áhrif. Nemendur hafi
fengið að spreyta sig á alvöru-
verkefnum. Þrír ungir menn hafa
þannig unnið mikið við smíði lík-
ansins og athuganir á virkni þess í
ár. Andri Gunnarsson er verkefn-
isstjóri en hann gerði MS-ritgerð
um yfirfall Hvammsvirkjunar á síð-
asta ári. Ágúst Guðmundsson,
nemandi við HÍ, skrifar meist-
araritgerð um seiðafleytu Urr-
iðafossvirkjunar og flóðamann-
virkin eru meistaraprófsverkefni
Gísla Steins Péturssonar, nem-
anda við HÍ.
Andri segir að háskólarnir og
nemendur njóti góðs af því þegar
slík verkefni eru unnin hér heima
og þekkingin verði eftir í landinu.
Þekkingin verður eftir í landinu
VERKEFNI FYRIR ÞRJÁR MEISTARAPRÓFSRITGERÐIR
Prófun Andri Gunnarsson, Helgi Jóhannesson, Sigurður M. Garðarsson, Gísli
Steinn Pétursson og Ágúst Guðmundsson í rannsóknarstöðinni.