Morgunblaðið - 06.12.1974, Qupperneq 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 6. DESEMBER 1974
Tveir
Breiðfirðingar
Q Bergsveinn Skúlason: Q] UT-
SKÆFUR. □ Þættir úr Breiða-
firði. Q Leiftur 1974.
[]] Sigurður Sveinbjörnsson frá
Bjarneyjum: □ BJART ER UM
BREIÐAFJÖRÐ. □ Frásagnir
og minningabrot frá Breiða-
firði. □ Leiftur 1974.
RITSAFN Bergsveins Skúla-
sonar um Breiðafjörð og Breið-
firðinga er orðið allmikið að
vöxtum. I þvi eru eftirtaldar
bækur: Sögur og sagnir úr
Breiðafirði, Breiðfirzkar sagnir
1—3, Um eyjar og annes 1—2,
Áratog, Lent með birtu og loks
Utskæfur. Um efnið i siðast-
nefndu bókinni kemst Berg-
sveinn þannig að orði að það
hafi viljandi eða óviljandi orðið
útundan í bókum sínum, en
annað orðið til eftir að bækurn-
ar voru prentaðar.
Utskæfur bera þess merki að
þær eru samtiningur. Sumir
kaflar bókarinnar eru léttvæg-
ir. Nokkuð er um endurtekn-
ingar og mörgu af því, sem
fram kemur í bókinni, hefur
Bergveinn áður gert betri skil.
En Bergsveinn kann vel að
segja frá og þegar hann vandar
sig tekst honum að draga upp
ljóslifandi myndir af eyjalíf-
inu.
Fyrsti hluti bókarinnar, sem
Bergsveinn kallar Öllu gamni
fylgir nokkur alvara, er bæði
fróðlegur og skemmtilegur af-
lestrar. Það eru einkum
bernskuminningarnar, sem
gefa Utskæfum gildi, til dæmis
þáttur um leiki og leikföng
barna í eyjum. Þegar ég var
hræddur við örninn, Dauði
Stautu, Helliseyjar vass, vass
og Sögukorn úr þokunni, eru
frásagnir, sem veita lesandan-
um innsýn i daglegt líf Breið-
firðinga. Frásögn af frostavetr-
inum mikla gegnir sama hlut-
verki og ekki spiila hin grá-
glettnu innskot, sem eru ein-
kennandi fyrir Bergsvein
Skúlason þótt hann haldi oft
aftur af sér.
Bókmenntlr
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
Bergsveinn Skúlason getur
sagt þannig frá mataræði í eyj-
um að vatn komi í munninn.
Meðal daglegrar fæðu á
bernskuárum hans voru hertir
þorskhausar. „Þá var það enn
dyggð að fara vel með mat,“
segir Bergsveinn: „Tálknin
voru rifin upp og roðin af gelgj-
unum, baulubeinunum, borðuð
eins og aðrir hlutar af þorsk-
hausnum, sem tönn á festi.“
Þegar búið var að vinna að
baulubeininu voru kerlinga-
prjónarnir losaðir af því og bú-
in til úr þeim leikföng.
1 öðrum og þriðja kafla bók-
arinnar er sagt frá ferðalögum
höfundar og þeim fylgja eins og
vera ber lýsingar á kaffi-
drykkju og kökuáti. Það kalla
ég vel af sér vikið að á sumum
siðum bókarinnar er tvisvar
sest að slikum veisluborðum.
Þau vitna um hina frægu
islensku gestrisni, en hefði
ekki verið hollara að bjóða til
dæmis upp á hertan þorskhaus.
Bókin endar á ferðasögu úr
Borgarfirði. Á heimleiðinni er
áð í Bolabási: „Þar var drukkið
brúsakaffi og bragðaðist vel,“
segir Bergsveinn. Fararstjóran-
um er hrósað „þó að hann hefði
af okkur kaffi á nokkrum bæj-
um.“
Bjart er um Breiðafjörð í
minningu Sigurðar Svein-
björnssonar frá Bjarneyjum.
Sigurður er gamall maður og
ekki jafn ritfær og Bergsveinn
Skúlason. 1 bók hans eru marg-
ir fróðleiksmolar um breið-
firska náttúru og mannlíf. Sagt
er frá ýmsum sérkennilegum
mönnum, sjóferðum, dýrum,
draumum og sýnum. Þrír Breið-
firðingar berjast við hóp Frans-
manna undir Látrabjargi og
ráða niðurlögum þeirra. Það
eru þó ekki frásagnir af slíkum
hetjúdáðum, sem Sigurður
Sveinbjörnsson leggur mesta
áherslu á í bók sinni, heldur er
honum í mun að bjarga ýmsu
frá glötun. Sumt af því er nú
reyndar klíningur, svo að
stuðst sé við orð, sem Sigurður
notar sjálfur sem kaflafyrir-
sögn.
Bækur eins og Utskæfur og
Bjart er um Breiðafjörð gera
nokkurt gagn. Auk þess sem
gaman er að glugga í þær eru
þær framlag til hins mikla
heimildasafns um íslenskt þjóð-
líf.
Bókmenntlr
eftir ERLEND
JÓNSSON
Georges Simenon:
VEGAMÖT 1 MYRKRI. 111 bls.
I HELGREIPUM EFANS. 124 bls.
AB Rvík. 1974.
HVAÐA kröfu skal gera til
reyfarahöfundar? Að hann stæli
Sherlock Holmes sögurnar? Að
sögur hans séu spennandi, æsi-
spennandi? Að hann dragi lesand-
ann hæfilega á leyndarmálinu án
þess þó að þreyta hann með
mælgi? Að hann haldi lesandan-
um vió efnið þar til að lestri lokn-
um? Haldi honum æstum og vak-
andi?
Að sjálfsögðu er reyfarahöf-
undi ætlað að segja svo frá að
saga veki þægilegan taugahroll og
veiti þar með útrás því reyfara-
eðli sem sumir telja að blundi í
undirdjúpum sérhverrar sálar og
leiti — ef ekki svo saklausrar —
þá hugsanlega einhverrar vafa-
samari útrásar.
Þetta tekst Simenon. Hann er
ekki heimsmeistari reyfarans, í
fremri röð þó. Sögur sínar samdi
hann leifturhratt. Samt er hann
ekki hroðvirkur. Imyndunaraflið
er ekki fjölbreytt, en úthaldsmik-
ið innan sinna marka. Aðferðin er
í sjálfu sér einföld þó hver saga
sýnist býsna margslungin að
bygging.
Lesandinn verður að hafa hug-
ann við söguna, satt er það. En að
því tilskildu mun hún ekki reyn-
ast flóknari en svo að hann mun
hvorki villast í nafnaþulum né
atburðaflækjum. Aðalpersónan
er ávallt ein: Maigret leynilög-
reglumaður. Undir hann eru svo
settir tveir eða þrír lægra settir
lögreglumenn sem gegna smá-
hlutverki hver um sig. Fórnar-
lömbin geta verið: eitt, tvö eða
litið eitt fleiri, og er smábreyti-
legt frá bók til bókar. Þrjótarnir
eru álíka margir, yfirleitt þó ívið
fleiri en fórnarlömbin. En stund-
um fer þetta líka saman: þrjótur
verður fórnarlamb.
Persónur þær, sem lesandinn
verður að festa sér í minni eigi
hann að festa hugann við söguna,
eru því sjaldan miklu fleiri en
tugur talsins. Sá voveiflegi at-
burður (eða atburðir) sem
spennu valda, gerast alla jafna
snemma i sögunni. Stundum af-
brot, stundum aðeins grunur um
afbrot eða líkleg orsök af afbroti.
Leynilögreglumaðurinn fer á
stúfana. Skuggalegar karlpersón
ur og dularfullar kvenpersónur
verða á vegi hans. Hvenær sem er
verður hann að vera við því búinn
að kúla þjóti með eyrum hans.
Líka má hann ganga að því vísu
að reynt verði að villa honum sýn,
blekkja hann, tæla hann. Menn
láta kumpánlega og bjóða upp á
glas; segjast vilja vera vinir hans.
Og konurnar oh lá lá! Kannski
eru þær eins og fyrir tilviljun
klæddar slopp einum fata þegar
hann kemur í heimsókn og svo
„opnast sloppurinn að framan“ og
dýrðin blasir við þegar hann verð-
ur hvað helst að einbeita sér — að
öðru!
En Maigret er fastur fyrir sem
klettur. Það sem blasir við innan
undir sloppnum raskar ekki ró
hans. Og heppni hans má sömu-
leiðis treysta: kúlurnar munu all-
ar þjóta hjá höfði hans. (þó bæri-
lega gangi að hæfa fórnarlömbin í
fyrsta skoti).
Framan af sögu virðist Maigret
oft hegða sér furðulega. En undir
sögulok sést að hann hefur alltaf
verið á réttri leið, aldrei gert
neitt að óathuguðu máli, aldrei
unnið neitt óþarft. Að lokum upp-
lýsist allt. Þrjóturinn fær makleg
málagjöld, hann lendir í tugthús-
inu — eða dauðans greipum ef
lagavörðum og dómurum þóknast
að líta svo á að hann hafi til þess
unnið. Spilin eru lögð á borðið,
lesandanum gefið tækifæri til að
átta sig; svona lá þá í því öllu
saman!
Raunar er þetta reseft ekki
einstakt fyrir Simenon, miklu
fremur getur það talist venjuleg-
ur gangur málanna í réyfara af
gamla skólanum.
Óteljandi höfundar hafa
spreytt sig á að semja svona sög-
ur. Aðeins örfáum hefur tekist að
öðlast nafn fyrir það, einn þeirra
Simenon. Hví? Hvað hefur hann
fram yfir marga aðra?
Því er ekki auðvelt að svara. Ef
til vill eru sögur hans skemmti-
legri en annarra. Ef tii vill skír-
skota þær með einhverjum
óskýranlegum hætti — fremur en
aðrar slíkar — til hins dæmigerða
reyfaralesanda. Miklu veldur
örugglega aö Simenon þræðir f im-
lega meðalveginn milli hins
sennilega og lygilega, reynir á
ímyndunarafl lesandans — eða
þjónar þvi réttara sagt án þess að
ofbjóða þvi á nokkurn hátt, mað-
ur lifir sig inn í söguna, flyst inn á
vettvang hennar og verður ósýni-
legur áhorfandi, en þó ekki allt of
öruggur; getur jafnvel orðið
hræddur með sjálfum sér. Afbrot
þau sem simenon velur eru
dæmigerð. Umhverfið er kunnug-
legt flestum vesturlandabúum, að
minnsta kosti evrópubúum: stór-
borg eða nágrenni stórborgar;
hótel, þjóðvegir, umferð. Fjör og
athöfn er í sögunum, alltaf eitt-
hvað að gerast, dauðir púntar fá-
ir. Persónurnar eru fábrotnar, en
samt gefin nokkur mannleg ein-
kenni. Þær eru meðalmenn á
flesta lund, hversdagsfólk eins og
þú og ég. Þær eru líka fólk i
vanda sem höfðar til samúðar eða
andúðar. Lítt skín i félagslegan
bakgrunn, en þó leitast Simenon
við að mynda nokkurt samhengi á
því sviði, enda spyr Maigret tíðum
um stétt og stöðu og lætur ekki
villa sér sýn í þeim efnum fremur
en öðrum. Dæmi: Kona nokkur
segir við hann að hún hafi alist
upp í höll og verður tíðrætt um.
Maigret hlustar. Þegar allt er
komið upp trúir hann henni fyrir
að þar hafi henni heldur betur
orðið á i messunni: fólk sem alist
hafi upp í þvílíku sloti eins og
hún hafi lýst gumi síst af slíku.
Já, Maigret og aftur Maigret! ekki
telst hann meðalmaður, ekki er
hann eins og þú og ég. Hvað er
hann þá? Ef til vill það sem þú og
ég kysi að vera, þegar maður lend-
ir í klandri, hinn agðrulausi,
óskeikuli. Hann er „kaldur“ bæði
í eiginlegri og óeiginlegri merk-
ing orðsins, það er að segja kjark-
mikill og traustur eins og sérhver
maður gæti óskað sér að vera, en
einnig laus undan fargi hvers
konar tilfinningasemi. Ekki kem-
ur fát á hann þó byssu sé miðað.
Hvergi bifast hann þó kvenslopp-
ur opnist á gátt fyrir augum hans.
Ekki klökknar hann þó blóð fljóti.
Hann er verndari lítilmagnans,
hins góða og saklausa, og refsi-
vöndur yfir hinum seka, illa.
Hann er sú ýtrasta mannleg full-
komnun sem hægt er að hugsa
sér; goðsaga, ásaþór sniðin'fyrir
stássstofufólk tuttugustu aldar.
Auðvitað óskar lesandinn slíkum
sigurs og beinlínis krefst þess af
höfundinum að sér verði að ósk
sinni.
Eitt er það atriði í sögum
Simenons sem kann að þykja
ótrúlegt og er það líka vafalaust
miðað við gang mála í raunveru-
leikanum, en það er sá kaflinn,
aftarlega í sögu hverri, er Maigret
safnar saman hinum seku og sak-
lausu og skýrir fyrir þeim „mis-
tök“ sín á móti dásamlegum
klókindum sjálfs sin. Hvaða til-
gangi þjónar slíkur fundur? Lík-
ast til að deyfa, slaka á. Lesand-
inn er búinn að biða, æstur og
spenntur, eftir uppljóstrununum.
Hann er löngu farinn að trúa sög-
unni, lifa sig inn í hana, og
stendur því í sporum venjulegs
borgara sem þyrstir eftir sem
ýtarlegustum fregnum sé um
raunverulegt sakamál að ræða
(sem fjölmiðlarnir sjá honum fyr-
ir í raunveruleikanum). Eftir að
Maigret hefur skýrt fyrir honum
rás atburðanna, þá fyrst getur
hann lokað bókinni rólegur, fyrr
ekki. Þessar tvær sögur Simen-
ons, sem Almenna bókafélagið
hefur nú gefið út, eru að sumu
leyti innbyrðis ólíkar, miðað við
höfundinn sem heíld. Hin eldri,
Vegamót i myrkri, var samin um
1930, 1 Helgreipum efans þrjátíu
árum siðar. Eldri sagan er fersk-
ari, höfundurinn yngri, reyfara-
öldin einhvern veginn nær; meira
náttúrlegt rökkur, borgirnar ekki
orðnar eins skerandi bjartar og
þær eru nú; og tæknin enn á því
stigi að vekja undrun og gleði;
bíllinn til að mynda nokkuð sem
enn var horft á til að dást að.
„Þekkið þér alla bílana, sem fara
hér um?“ er þá spurt i útjaðri
Parisar!
Hulda Valtýsdóttir hefur þýtt
báðar bækurnar. Textinn er slétt-
ur og felldur, ekki alveg hnökra-
laus þó, en hugsanlega er þetta,
svo dæmi sé tekið,' prentvilla:
„Konur... geta ýmist valdið losta
eða föðuriegar kenndir hjá karl-
mönnum." Orðið „pappirskilja"
fyrir „paperback“ þykir mér ljótt
og langt, en ekki mun þýðandi
bera ábyrgð á að það varð til.
Nýyrði eiga að vera stutt eins og
„þota“ en ekki löng eins og
áætlunarlangferðabifreið eða
þetta — pappirskilja! A einum
stað stendur „byrgir" fyrir
„birgir", og á öðrum stað „La
Mans“ fyrir „Le Mans“. Fleiri
staðanöfn frönsk þykja mér vafa-
samlega rituð án þess ég treystist
til að sanna neitt í þeim efnum
hér og nú.
Utlit og frágangur bókanna
sýnist miðaður við jólagjafamark-
að, þær eru bundnar i rautt og
gylltar á kili, og geta því skartað í
bókahiilum við hliðina á öðrum
gjafabókum jafnskjótt sem þær
hafa lokið hlutverki sínu sem
skemmtiefni.
Að lokum þetta: uppljóstrun
sakamála er rándýr og gildir því,
hjá Maigret, eftirfarandi höfuð-
regla sem við Islendingar mætt-
um gefa gaum að á þessum síð-
ustu og verstu tímum: „Sá seki
dæmist til að borga öll útgjöld
sem lögregluforingjar, fulltrúar
og tæknimenn hafa orðið fyrir við
rannsókn málsins."
Sá seki
dœmist