Morgunblaðið - 03.08.1975, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 3. ÁGÚST 1975
• • _____
Orlög Eistlands, Lettlands og
Litháens innsigluð í Helsinki?
Á lokafundi öryggis-
málaráðstefnu Evrðpu
sem haldin er í Helsinki
í vikunni verður því m.a.
lýst yfir að öll núver-
andi landamæri í álf-
unni séu Iögmæt og
óumbreytanleg nema
með friðsamlegum
hætti. í júlf í ár eru liðin
35 ár frá því Sovétríkin
lögðu undir sig baltn-
esku lýðveldin þrjú,
Eistland, Lettland og
Litháen og er því fagnað
á þessu ári í Sovétríkj-
unum. Hátfðahöldin í ár
blandast eflaust fögnuði
yfir því að með undir-
skrift yfirlýsingarinnar
í Helsinki er „de facto“
verið að lýsa því yfir að
Sovétríkin hafi yfirráða-
rétt yfir löndunum
þremur, sem á árunum
milli heimsstyrjaldanna
voru fulIgildir meðlimir
í samfélagi þjóðanna,
áttu aðild að Þjóða-
bandalaginu og héldu
uppi stjórnmálasam-
handi við önnur lönd.
Mbl. telur ástæðu til að
rifja örlítið upp sögu
baltnesku lýðveldanna
og innlimun þeirra í
Sovétríkin. Rétt er að
geta þess að Ford Banda-
rfkjaforseti sá sig til-
neyddan vegna þrýst-
ings utan lands og innan
að lýsa yfir því að
Bandarfkin hefðu aldrei
viðnrkennt innlimun
baltnesku rfkjanna f
Sovétrfkin og gerðu það
heldur ekki með undir-
rituninni f Helsinki.
I lok fyrri heimsstyrjaldar-
innar lýstu 11 þjóðir innan
Sovétrikjanna yfir sjálfstæði
sínu. Þær voru: Finnar, Ukra-
ínumenn, Eistlendingar, Lett-
ar, Litháar, Byelorússar, Azer-
bajdzanmenn, Armenar,
Georgiumenn, Pólverjar og
Kúbanar. Rússar lögðu skjótt
undir sig lönd þeirra allra
nema Finnland, Pólland og
baltnesku löndin þrjú.
Sovétmenn réðust á Eistland
í nóvember 1918. Eistlenzki
herinn hratt þeim á brott og
eftir 15 mánaða bardaga var
saminn friður og samningur
undirritaður i Tartu 2. febrúar
1920. I friðarsamningi þessum
lýstu Sovétríkin því yfir að
þau viðurkenndu frelsi og
sjálfstæði Eistlands og féllu
frá öllum kröfum sem þau
töldu sig eiga á hendur eist-
ienzku þjóðinni og landi
þeirra.
Einræðisríkin
semja 1939
Rússar gerðu nokkrar til-
raunir til að steypa stjórn Eist-
lands á árunum fram að síðari
Molotov utanrfkisráðherra Sov-
étrfkjanna, þegar baltnesku
rfkin voru innlimuð.
„... litla rfkið f Eistlandi
hefur frá upphafi vega verið
milli steins og sleggju, milli
Tevtónanna og Slavanna.
Landið hefur verið hernum-
ið æ ofan f æ úr austri og
vestir — og enn sér ekki
fyrir endann ...“
Alexander Solzhenitsyn f
„Gulag Eyjahafinu,<^
heimsstyrjöld og sömu sögu
var að segja af afskiptum
þeirra og Lettlands og Litháen.
En með samningi Molotovs og
Ribbentrops um friðsamlega
sambúð Sovétríkjanna og Hitl-
ers-Þýzkalands, sem gerður
var 23. ágúst 1939 voru örlög
ríkjanna raunverulega ráðin. I
samningi stórveldanna var
leynilegt ákvæði þar sem
kveðið var á um að ríkjunum
þremur skyldi skipt milli
áhrifasvæða Þýzkalands og
Sovétríkjanna, Eistland og
Lettland skyldu tilheyra
Sovétsvæðinu, en Litháen
skyldi heyra til áhrifasvæði
Sovétmanna að undanskilinni
smáræmu við þýzku landa-
mærin.
Sovétríkin voru fljót að
ganga á lagið og notfæra sér þá
aðstöðu sem nazistar höfðu
látið þeim eftir með samning-
unum haustið 1939. Strax i
september var utanríkisráð-
herra Eistlands, Karl Selter,
neyddur til að undirskrifa svo-
nefndan „samning um gagn-
kvæma aðstoð“, þegar hann
var á ferð í Moskvu til að
undirrita viðskiptasamning,
sem búið var að gera milli ríkj-
anna. Sovétríkin heimtuðu
siðan að fá að setja upp her-
stöðvar í landinu og hafa þar
fjölmennt herlið. Samning-
urinn skyldi gilda í 10 ár. Sam-
svarandi samningum var með
hótunum þröngvað upp á utan-
ríkisráðherra Lettlands og Lit-
háen, Walters Munters og
Joseph Urbsys. Sá síðarnefndi
þráaðist við í viku og átti í
heitum viðræðum við Molotov
en varð að lokum að láta
undan og undirrita 15 ára
samning um gagnkvæma að-
stoð þegar hótað var stríði.
Ribbentrop utanrfkisráðherra
Hitlers. Hann samdi við Moio-
tov f ágúst 1939. 1 samningi
þeirra var kveðið á um skipt-
ingu baltnesku rfkjanna.
Mynd, sem nokkrir fbúar baltn-
esku rfkjanna hafa dreift.
Áletrunin er svohljóðandi:
Öryggisráðstefna! Baitnesku
þjóðirnar krefjast brottfarar
hernámsliðsins, frelsis og sjálf-
ræðis.
Þrátt fyrir að þessir samn-
ingar væru nauðungarsamn-
ingar var i þeim ákvæði sem
kvað á um að fullveldi smáríkj-
anna væri óskert. Og Molotov
utanríkisráðherra Sovétríkj-
anna lýsti því yfir á fundi i
Æðsta ráði Sovétríkjanna 31.
október 1939 að i samning-
unum væri fullveldi baltnesku
ríkjanna virt og að staðfest
hefði verið að ekkert ríkjanna,
hvorki hin baltnesku né Sovét-
ríkin, hefðu rétt til að blanda
sér i innanríkismál hinna.
Þetta tal reyndust þó blekk-
ingar einar.
Sovétríkin
setja úsrlitakosti
Strax í júní 1940 settu
Sovétrikin baltnesku rikj-
unum þrem úrslitakosti og var
þess krafizt að löglegar
stjórnir ríkjanna vikju frá
völdum, en í staðinn kæmu
stjórnir sem Sovétmönnum
félli betur í geð. Jafnframt var
þess krafizt að „nægilega öfl-
ugt“ herlið fengi að halda inn í
löndin. Átti innreið herliðsins
að hefjast sólarhring eftir að
úrslitakostirnir voru settir. Að
sögn Sovétmanna var ástæðan
fyrir því að nauðsynlegt væri
að setja fram úrslitakosti sú,
að baltnesku ríkin hefðu ekki
uppfyllt í einu og öllu samn-
ingana frá því haustinu áður
og að sovézkir hermenn hefðu
orðið fyrir áreitni af hálfu
heimamanna í löndunum.
Þessar ástæður voru þó yfir-
skyn eitt og neituðu Sovét-
menn jafnan að taka þátt i
rannsókn þeirra atvika sem
þeir kvörtuðu undan.
Litháen voru settir úrslita-
kostir 14. júní 1940, sama dag
og París féll í hendur Þjóð-
verjum og athygli umheimsins
beindist að framrás þýzku
herjanna í Vestur-Evrópu.
Röðin kom að Lettlandi og
Eistlandi 15. og 16. júní. Her-
sveitir úr rauða hernum biðu
við landamærin og héldu rak-
leitt inn i löndin þegar ekki
var umsvifalaust gengið að úr-
slitakostunum. 18. júní má
segja að búið hafi verið að her-
nema baltnesku ríkin þrjú.
Sameining
við Sovétríkin
Löglegum stjórnvöldum var
siðan i flýti vikið frá og í stað-
inn settar upp leppstjórnir
Moskvusinna. Eins og jafnan
voru settar á svið útiaðgerðir
sem áttu að sýna samstöðu al-
mennings með aðgerðum
Sovétríkjanna, en samkvæmt
eigin skjölum Kommúnista-
flokksins i Eistlandi voru að-
eins 130 félagar í honum. Þing
voru rofin í löndunum þremur
og boðað til „I;osninga“ þar
sem öðrum en stuðnings-
mönnum Moskvu var ekki
leyft að vera í framboði. Ný-
kosin þing voru látin
koma saman 21. júlí. Aðeins
eitt mál var á dagskrá þeirra
allra: Sameining við Sovét-
ríkin. Þinglepparnir voru
látnir samþykkja þessa tillögu
með handauppréttingum.
1 byrjun ágúst var baltnesku
ríkjunum þremur siðan
„hleypt inn“ í Sovétríkin við
hátiðlega athöfn i Moskvu.
„Rússlandisering“
Strax í kjölfar þessara at-
burða var hafizt handa um
„Rússlandiseringu“ landanna
með morðum, brottflutningi og
herferð, sem beint var gegn
tungumálum þjóðanna, fjöl-
miðlum og menningarlífi. Eist-
lendingum sem bjuggu í Eist-
landi fækkaði á 10 árum eftir
hernámið úr 995 þúsundum í
710 þúsund. Frelsisunnandi
landsmönnum var stungið í
fangelsi, þeir sendir í útlegð
eða hreinlega drepnir. Jafn-
framt hófust mikir útflutning-
ar íbúa úr Rússlandi sjálfu til
landanna. Árið 1914 voru 4%
íbúa Eistlands Rússar en árið
1974 voru þeir 40% og í sum-
um borgum er hlutfallstalan
enn hærri. Leynilögreglan
KGB hefur nákvæmt eftirlit
með allri starfsemi, sem talin
er „óþjóðholI“ og allt andóf er
miskunnarlaust barið niður.
Ernst von Weizsácker, hátt-
settur yfirmaður i utanrikis-
ráðuneyti Hitlers á árunum
1938—43 og einn þeirra sem
lagði á ráðin um samning Ribb-
entrops og Molotovs, ritaði
m.a. í dagbók sína 14. október
1939: „. . Eftirgjöf baltnesku
ríkjanna og brottflutningur
þýzkra borgara þaðan i sam-
ræmi við óskir Foringjans var
gjöf til Rússlands, sem við
færðum strax 23. ágúst 1939.
Heimurinn mun áfellast okkur
fyrir það um langa framtíð."
Sá tími virðist nú iiðinn, því
að með undirritun lokayfirlýs-
ingar öryggismálaráðstefnu
Evrópu í Helsinki lýsa stjórn-
málaleiðtogar Evrópu og N-
Ameríku yfir því, að núver-
andi landamæri í Evrópu séu
varanleg og að þeim verði ekki
breytt nema með friðsamleg-
um hætti. Þjóðfrelsishreyfing-
ar í baltnesku ríkjunum telja
að með yfirlýsingu þessari sé
endanlega verið að innsigla yf-
irráð Sovétríkjanna yfir lönd-
unum og þjóðum þeirra.
Innlímun baltnesku lýðveldanna í Sovétríkin rifjuð upp