Morgunblaðið - 13.04.1978, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 13. APRÍL 1978
Eyjólfur ísfeld Eyjólfsson:
Hver er mælikvarðinn?
Ráðstafanir
Mörgum mun ljóst að nýgerðar
efnahagsráðstafanir duga skammt
til að leiðrétta það jafnvægisleysi
sem ríkir í þjóðarbúskapnum
almennt og atvinnurekstrinum
sérstaklega. Þetta er raunar stað-
fest með nýlegri spá Þjóðhags-
stofunar, sem gerir ráð fyrir að
verðhækkanir á þessu ári muni
nema milli 30 og 40% að óbreytt-
um annars hagstæðum ytri skil-
yrðum. Ekki þarf þá nema lítið út
af að bera í verðlagi á útflutnings-
vörum eða kaupgjaldssamningum
til þess að jafnvel spá um allt að
40% verðbólgu sé á bjartsýni
byggð.
Aðrar ráðstafanir sem einnig er
mikið rætt um og þá ekki síst í
fjölmiðlum, eru stórfelld fjárfram-
lög við viðreisnar frystihúsunum.
I þessu sambandi eru nefndar
tölur sem nema um 2000 milljón-
um frá ýmsum sjóðum og má af
þessu ráða að nú sé málum kippt
í Iag og það ríflegur skammtur á
ferðinni að nægja ætti til að þagga
niður kveinstafi um stund.
Því miður eru litlar líkur til að
þessar ráðstafanir verði haldbetri
en hinar almennu efnahagsráð-
stafanir. Skýringin er þá einnig
svipuð þar sem ekki er ráðist að
rótum meinsins, heldur aðeins
reynt að grípa á einum þætti
vandans.
Við fiskverðsákvörðunina 1.
október á s.l. ári var orðið ljóst að
afkoma frystihúsanna almennt
var mjög slæm, þar sem verð-
hækkanir á mörkuðunum ásamt
gengissigi hefðu orðið undir í
kapphlaupinu við innlendar
kostnaðarhækkanir.
Af þessum ástæðum var fisk-
verð ákveðið óbreytt frá 1. október,
sem þó í raun þýddi aðeins að
vandanum var velt á undan sér til
áramóta.
Þá var einnig ljóst að hér var
ekki eingöngu um að ræða
rekstrarafkomu frystihúsanna
yfirleitt, sem einfaldlega mætti
lagfæra með því að bæta afkomu
heildarinnar, heldur komu hér til
önnur atriði sem ristu dýpra og
taka þurfti öðrum tökum. Þar á
meðal var mismunandi afkoma
eftir svæðum, slæm lausafjárstaða
og nauðsyn ýmiskonar hagræðing-
ar í rekstri margra frystihúsa.
Bylting í veiðum
og vinnslu
Undanfarin fimm ár hefur orðið
bylting í veiðum þeirra fiskteg-
unda sem eru undirstaða hréefnis-
notkunar í frystihúsunum. Þessi
breyting hefur sérstaklega orðið
tilefni ágreinings og umræðna um
fjárfestingu í togurum, en áhrifa
og afleiðinga hennar á stöðu
frystihúsanna hefur ekki verið
sami gaumur gefinn. Minni skut-
togararnir voru keyptir og
hannaðir til hráefnisöflunar fyrir
frystihúsin árið um kring, en ekki
til að nýta stopula ísfisksölu-
markaði, þótt Hægt væri að ná
hagstæðum sölum takmarkaðan
tíma úr árinu. Ekkert frystihús
getur örðið samkeppnisfært sem
býr við slíkan rekstur í dag, enda
erum við þá jafnframt að nokkru
leyti að keppa við okkar eigin
framleiðslu.
Þessi aukning og dreyfing á
afkastamiklum fiskiskipum um
allt land hefur krafist mikils
fjármagns í nýbyggingum eða
meiriháttar endurbótum fisk-
vinnslustöðva, sem enn er ekki að
fullu lokið. A sama tímabili hefur
þá einnig dregið úr fjárveitingum
til þeirra svæða þar sem fisk-
vinnslustöðvarnar voru ekki full-
nýttar nema yfir hávertíðina.
Jafnframt þessu hefur skapast
verulegur aðstöðumunur í vinnslu,
þar sem annarsvegar er jöfn og
góð nýting framleiðslutækja og
fjárfestingar, en hins vegar ójöfn
framleiðsla með tveggja mánaða
toppi, ásamt tilheyrandi yfir- og
næturvinnu, að ótöldu föstu
starfsliði til að mæta hámarks-
álagi, en síðan kemur hálf-dauður
tími þar sem afkastagetan er
hálfnýtt. Þetta hlýtur þá einnig að
leiða til samkeppni um hráefnið,
sem birtist í ýmsum myndum, en
þó þeirri verstri að lítils aðhalds
gætir um gæði þess, sem aftur
leiðir til lélegri nýtingar og lægri
afurðatekna.
Því miður gildir þetta einnig
yfir vertíðina þegar hráefnisfram-
boð er nægilegt. Miklar framfarir
hafa orðið í meðferð á fiski í
skuttogurum, sem slægja fiskinn,
ísa hann í kassa og landa reglu-
lega.
Eyjólfur ísfeld Eyjólfsson
í þessum efnum hefur netafisk-
ur algerlega dregist aftur úr, því
hann sætir sömu meðferð og fyrir
10 til 20 árum síðan, þrátt fyrir
stærri skip og minni afla. Varlegt
er að áætla að netafiskur skili 3
prósentustigum minni nýtingu í
frystingu, en vel með farinn
kassafiskur úr togurum. Miðað við
netaaflann á vetrarvertíð nemur
þessi munur um 800 milljónum kr.
Hér er þó ekki öll sagan sögð, þar
sem betri gæði skiluðu einnig
hráefni í verðmeiri pakkningar,
þannig að nær sanni væri að tala
um 1000 milljónir kr. í afurðaver-
mæti.
Verðlagning
hráefnis
Hráefniskostnaður frystihúsa er
að jafnaði um eða rúmlega helm-
ingur af sölutekjum og hefur þessi
kostnaðarliður þvi úrslitaáhrif á
afkomuna. Hér vill þó verða
allmikill munur á, bæði milli
einstakra frystihúsa og jafnvel
svæða. Annarsvegar stafar þetta
af mismunandi nýtingu, sem
kenna má lélegri vinnslu eða
gæðum hráefnis. Þá má vera að
hráefni sé ekki nýtt á hagstæðasta
hátt, sem er þó einnig háð gæðum
þess, en allt þetta getur raunar
farið saman og leitt til þess, að
hráefniskostnaður veröur hátt
hlutfall af afurðatekjum.
Hins vegar getur óeðlilegt hrá-
efnishlutfall á einstökum stöðum
eða svæðum stafað af rangri
verðlagningu, annað hvort í hlut-
falli milli fisktegunda eða jafnvel
eftir fiskstærð.
Léleg nýting í sjálfu sér er að
sjálfsögðu eingöngu vandamál
viðkomandi fiskvinnslustöðva, en
óeðlilega hátt hráefnishlutfall
vegna verðs fá frystihúsin engu
um ráðið, því verðlagningin er í
höndum Verðlagsráðs sjávarút-
vegsins. Ekki fer á milli mála að
oft hafa önnur sjónarmið en sem
jöfnust afkoma á vinnslu ein-
stakra fisktegunda og stærðar-
flokka fisks ráðið of miklu, eins og
t.d. fiskverndurnarsjónarmið og
tekjur sjómanna við veiðar ein-
stakra fisktegunda. Má jafnvel
segja að Verðlagsráð hafi stundum
verið á valdi tilfinninganna, eins
og t.d. þegar allar fisktegundir eru
hækkaðar jafnt, án tillits til
breytinga á markaðsaðstæðum.
Við þann stranga afkomu-
samanburð sem nú er gerður milli
fyrirtækja hlýtur að verða að taka
þessi mál fastari tökum og verð-
munur hráefnis milli fisktegunda
og stærða að taka mið af fram-
leiðslukostnaði annars vegar og
afurðaverðmæti hins vegar.
Hagræðing
í fiskvinnslu
Enginn vafi er að mikið hefur
áunnist á sviði hverskonar hag-
ræðingar í fiskvinnslu undanfarin
ár, en þó er margt enn ógert.
Stafar það bæði af fjármagns-
skorti og einnig eru ávallt að koma
fram nýjungar í vélum, tækjum og
vinnufyrirkomulagi, sem í raun
þýðir að ekki verður komist á
leiðarenda, heldur er einhverjum
tilteknum áfanga náð. Hér kemur
einnig til að frystihúsin þurfa að
taka upp vinnslu nýrra fiskteg-
unda eins og karfa, þegar þorsk-
veiðar eru stöðvaðar um tíma, en
slík vinnsla krefst fjárfestingar í
nýjum vinnsluvélum.
I þessum efnum er þó greinilegt
að mörg frystihús hafa dregist
aftur úr og eru að ýmsu leyti
vanbúin, þótt þau annars virðist
hafa aðstöðu til þolanlegrar af-
komu miðað við aðra.
Hér er ekki rúm til að tíunda
þessar aðgerðir í einstökum
aðtriðum, en ekki er hægt að skilja
við þetta mál án þess að minnast
á það tómlæti sem virðist ríkja í
þessum efnum af hálfu stjórn-
valda.
Gleggsta dæmið um það er
stefna fjármálaráðherra í aðflutn-
ingsgjöldum af hverskonar tækj-
um og vélum til fiskvinnslu. Síðan
það var niður lagt að vinnandi fólk
þyrfti að bera hlutina á bakinu eða
handbörum, þá eru lyftarar orðin
nauðsynleg tæki til ýmiskonar
flutninga. Ef frystihús ætlar sér
að kaupa slíkt tæki, þá þarf að
greiða aðflutningsgjöld í ríkissjóð
sem nema 67% af innkaupsverði,
en slíkt þótti í eina tíð hæfilegur
tollur á lúxusvöru. Ef frystihúsið
kaupir flökunarvél, sem nú er
ómissandi tæki við fiskvinnslu, þá
þarf að borga 22% af andvirði í
ríkissjóð. Frystihús sem kaupir
lyftara og flökunarvél þarf að
greiða 6 til 10 milljónir í aðflutn-
ingsgjöld af þessum framleiðslu-
tækjum. Rétt er að geta þess að
íslenskum iðnaði hefur undanfarið
ekki verið gert að greiða þessi
gjöld.
Það er neikvæð skattastefna að
draga úr arðsemi og bættri
nýtingu hráefnis, sem getur skipt
hundruðum milljóna kr. á ári, með
því að skattleggja tækin sem skila
þessum hagnaði og þannig koma í
veg fyrir að þau verði keypt.
Hagræðing og
lánsfjármagn:
Við fiskverðsákvörðunina 1.
október s.l. gaf ríkisstjórnin fyrir-
heit um „að beita sér fyrir að á
næstunni verði til reiðu sérstakt
lánsfé, allt að 500 m. krónur, til að
bæta fjárhag og skipulag fisk-
vinnslufyrirtækja, sem átt hafa í
rekstrarerfiðleikum. Lán þessi
ættu á hverjum stað að miða að
betri nýtingu hráefnis, fjármagns
og starfskrafta, en ekki aukningu
afkastagetu".
Ríkisstjórnin fól Byggðasjóði
útvegun þessa „sérstaka" lánsfjár
og úthlutun þess.
Þessu til viðbótar koma síðan
350 m. kr. sem hagræðingarfé af
gengishagnaði útfluttra sjávaraf-
urða vegna gengisfellingar.
Ekki er hægt að slíta þessi
framlög úr samhengi við aðrar
lánveitingar til fiskvinnslunnar,
þ.e. úr Fiskveiðasjóði og Byggða-
sjóði, en þó er rétt að geta þess,
sem segir sína sögu, að ekki hefur
fyrirtækjum verið gefinn kostur á
að sækja um þessi sérstöku
framlög.
Lánveitingar Fiskveiðasjóðs til
framkvæmda í frystihúsum munu
á þessu ári nema 933 m. kr. og er
það u. þ. b. 34% af þegar loknum
lánshæfum framkvæmdum og
áætluðum framkvæmdum á þessu
ári, sem lánað er til.
Þá ber að hafa í huga að ýmsar
þegar gerðar og nokkrar af fyrir-
huguðum framkvæmdum á þessu
ári hafa algerlega verið strikaðar
út.
Til samanburðar má geta þess,
að við lánveitingar úr Fiskveiða-
sjóði er miðað við að þær gætu
numið allt að 60% af kostnaðar-
eða matsverði framkvæmdanna.
Þá má einnig benda á að s.l. ár
lánaði Fiskveiðasjóður í þessu
skyni 861 m. kr. sem svaraði til að
lán næmu 40% af áætluðu
kostnaðarverði.
Þegar tekið er tillit til verðlags-
þróunar, þá er greinilegt að lán á
þessu ári eru í raun nokkru lægri
en þau voru á s.l. ári.
A þessu ári mun fyrirhugað að
Byggðasjóður láni til frystihúsa
720 m. kr. og eru þá áðurnefndar
500 m. kr. þar meðtaldar. Á s.l. ári
lánuðu Framkvæmdasjóður og
Byggðasjóður 620 m. kr. til frysti-
húsa. Þegar tekið er tillit til
verðlagsþróunar, þá eru lánveit-
ingar í raun minni á þessu ári. Hér
verður að hafa í huga að Byggða-
sjóður veitir fé til og vinnur í
meginatriðum eftir ákveðinni
„hraðfrystihúsaáætlun" og stjórn-
ast því úthlutun og framlög
sjóðsins af því sjónarmiði.
Sjálfsagt mætti lengi deila um
hvernig hefði átt að úthluta
margnefndum 500 m. kr., en hitt
er aðalatriðið að þær hafa „gufað
upp“ á leiðinni.
Þá eru aðeins eftir þær 350 m.
kr. sem ríkisstjórnin hefur ætlað
sem hagræðingarfé og telja má
sérstakt framlag á þessu ári. Nú er
hinsvegar orðið ljóst að lausafjár-
staða margra frystihúsa er komin
í slíkt óefni að stöðvun er fyrir-
sjáanleg og það jafnvel þótt ekki
sé um taprekstur að ræða.
Þótt hagræðing í rekstri sé
mikilvæg þá verður að sitja í
fyrirrúmi að láta hjólatvinnu-
rekstrarins snúast og þessvegna
mun þurfa að beina fjármagninu
til þéirra nota. Vantar þó mikið
upp á að 350 m. kr. nægi í því
skyni.
Fylgifiskar
verðbólgu:
Það er ekki ætlunin að rekja hér
margháttuð áhrif verðbólgunnar,
heldur aðeins að drepa á tvö atriði
sem snúa að fyrirtækjum almennt,
en þó sérstaklega frystihúsunum
þar sem tekjur eru háðar verðlagi
á mörkuðum og gengisskráningu.
Afleiðingar verðbólgunnar
koma einnig fyrst og skýrast fram
í rýrnun á rekstrarfé fyrirtækj-
anna, þ.e. í erfiðri lausafjárstöðu.
Þetta kemur greinilega í ljós ef
athugað er efnahagsyfirlit frysti-
húss, sem búið hefur við 25% og
30% verðbólgu á tveggja ára
tímabili.
I eftirfarandi dæmi má hvort
sem er líta á þetta sem sama
fyrirtækið með mismunandi af-
komu, eða þrjú mismunandi fyrir-
tæki sem byrja með sömu
efnahagsstöðu:
E F N A H Á 3 R E I K N T K G U R
A. B. C.
1/1 197" 1 /1 197S 1/1 1979 1/1 1977 1/1 1978' 1/1 1979 1/1 1977 1/1 1978 1/1 1979
Peningar og banki lo ♦ 7.5 * 76.5 lo * 37.5 * 86.5 lo «■ 87.5 . 186.5
BlrgOir og ógreitt Joo 375 " -487.5 5o 0- 375 487.5 3oo 375 487.5
. Utis tandandi • 75" 37.5 ■ V2o 75 37,5 2o 75 37.5
Fas taf Jármúnir 4oo J8o 560.0 4oo. 380 360.0 4oo 380 360.0
Fjárffesting o 4o. 0 0 ?o 4o.o 0 ?o 4o.o
Sjóöseignir o.fl 2o 75 37.5 ?o 75 . 37.5 . ?o 75 37.5
75o 877.5 976.0 75o 797.5 266.o 750 747.5 766.0
Afuröalán.. ’. . ?lo 767.5 341.0 Plo 767.5 341.0 ?lo 767.5 341.0
Lausaskuldir 4o 5o.o 65.0 4o 50.0 65.0 4o 5o.o 65.0
Pös t ián.. . 3oo 27o. c lo. 0 2oo.o 5o.o ?Ao.o ?0.0 ?oo. 0 60.0 3óo ?7o.o 24o ..0 3oo 27o.o lo. 0 ?oo.o 50.0 ♦ ?4o.o
* ?-° 2oo 0 *
Hagnaöur/tap nettó o ó 0 0 loo. 0
75o •::22.5 976.0 75o 79?-5 866.0 75o 742.5 766.0
F0RS2NDUR :
Frarr.leiöslumagn óbreytt. Veröhsekkanir (veröbólga) 1977 25$ og 1972 30$. Utlán á franleiöslu 1?% af endanlegurr. veröum. Hagnaöur/tap : A. Hagnaöur 5G m. hvort ár (eftir B. KagnaÖur/tap O. C. Tap 50 m. hvort ár skatta 50 rr.) Afskriftir Afborgun lána lOjí Utistandandi og lausaskuldir haekka í samræmi Fjárfestlng ?c m. hvort ár. Lán út á fjárfestingu 5G/6. Ekki er tekiö tillit til lélegri afkomu vegna lausaskuldum vegna tapreksturs. viö veröhækkanir. hækkandi vaxta af