Morgunblaðið - 12.09.1978, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 12. SEPTEMBER 1978
37
Minning:
Eyjólfnr Hannesson
Borgarfirði eystra
um breyskleika margfaldast sjálf-
krafa með þúsundföldum hraða,
því að enginn er til að hafa þar
eftirlit á.“
Beint framhald af
ríkiskenningu Marx
Hjalti svaraði Skúla, sagði, að
stjórnarfarið í Ungverjalandi fyrir
uppreisnina 1956 hefði ekki verið
betra en stjórnarfarið í Kínaveldi:
„Enginn var óhultur um líf sitt eða
limi; ö|l andstaða og mögl gegn
ríkjandi skipulagi var barin niður
(í bókstaflegri merkingu). Pram-
leiðsla jókst að vísu, en lífskjör
versnuðu engu að síður. Verka-
menn voru að mestu sviptir frelsi
til að ráða vinnustað, bændur
kúgaðir með afurðaafhendingar-
skyldu. í andlegu lífi ríkti skema-
tískur formalismi á hæsta stigi."
Hann hafnaði skýringu Skúla á
stjórnarfarinu: „Eg hygg þú aks-
epterir kenninguna um alræði
öreiganna (Diktatur des Proletar-
iats), hún er beint framhald af
ríkiskenningu Marx.“ Hann gaf
sömu skýringarnar og í fyrra bréfi
sínu, en bætti við einni: „Hér
kemur og til greina atriði, sem ég
sannast sagna gleymdi í fyrra
bréfi, en nefni nú sem item d)
óhæfir kaderar." (Hann á við
flokksmenn með orðinu „kader-
ar“.) En hann taldi, að tilgangur-
inn hefði þrátt fyrir allt helgað
tækið: „Samt vil ég fullyrða, að í
Hjalti Kristgeirsson („Ungverja-
lands-Hjalti“) kennir um kenn-
ingu Marx í „Félagsvísindadeild"
Háskóla íslands.
grundvallaratriðum hafi ekki ver-
ið um aðra leið að velja fyrir
Ungverjaland, ef það átti ekki að
hafna sósíalismanum, hvers baSis
var þó sannanlega lagður á
þessum tíma.“ Og hann komst svo
að orði um alræðisríkið austræna:
„Við aðlögumst því að meira eða
minna leyti, og teljum okkur skylt
að verja það fyrir óvinum þess í
ræð'u og riti.“ Sú er líklega
skýringin á því, að Hjalti varði
innrás Rauða hersins inn í Ung-
verjaland í viðtali, sem var flutt í
hljóðvarpinu 24. desember 1956, en
hann bannaði mér að flytja
viðtalið aftur í útvarpsþætti um
innrásina 1976.
Ekki mjög heppilegur
kennari í stjórn-
vísindagrein
Þessi ritdeila var svo sannarlega
fróðleg. Ég ætla ekki að greina og
gagnrýna skýringar íslenzku
marxsinnanna á stjórnarfarinu í
ríkjum marxsinna í austri í
þessari grein, þótt þær skipti
miklu máli. En ég bendi á það,
• að Hjalti vissi, að alræði var í
sameignarríkjunum,
• að hann taldi, að alræðið væri
óhjákvæmilegt til þess að reisa
sameignarríki,
• að hann varði alræðið gegn
betri vitund, tók með öðrum
orðum kenninguna fram yfir
sannleikann (en frjálshyggjumenn
taka sannleikann fram yfir allt
annað í vísindum),
• að hann var þrátt fyrir alræðið
fylgismaður sameignarstefnunnar,
tók með öðrum orðum kenninguna
fram yfir frelsið (en frjálshyggju-
menn taka frelsið fram yfir allt
annað í stjórnmálum).
Þessar forsendur gefa fullt
tilefni til þess að efast um það, að
Hjalti Kristgeirsson sé mjög
heppilegur kennari í stjórnvís-
indagrein í Háskóla Islands, og
hann er enn marxsinni og flokks-
bundinn í Alþýðubandalaginu.
Hann hafnar frelsishugsjóninni,
sem er undirstaða lýðræðisríkis-
ins, og sannleikshugsjóninni, sem
er undirstaða vísindanna. Eða eru
þeir sannir vísindamenn, sem
„þarfnast bæði heimspekikenning-
ar og pólitískrar línu“ og telja sér
„skylt að verja það fyrir óvinum
þess í ræðu og riti“, sem þeir vita,
að er kúgunarkerfi? Er þeim
treystandi til sanngirni? Vísindi
Hjalta eru ekki vísindi í venjuleg-
um skilningi orðsins, heldur „bar-
áttuvísindi" en Ólafur Björnsson
prófessor skilgreinir svo „baráttu-
vísindi" í bókinni Frjálshyggju og
alræðishyggjui „Áróðri og fullyrð-
ingum, sem byggja einvörðungu á
gildismati er þar blandað saman
við niðurstöður, sem fengnar
kunna að vera á vísindalegum
grundvelli."
Rökrétt skoðun
marxsinna
Hjalti Kristgeirsson er líklega
hvorki betri né verri en aðrir
sannir marxsinnar. Hann er að-
eins óheppnari en þeir flestir, með
því að ungir lýðræðissinnar kom-
ust í leyniskýrslur hans og sam-
herja hans og birtu þær í Rauðu
hókinni. Dómur minn á því síður
við hann sem einstakling en sem
marxsinna. Sú skoðun Hjalta, sem
hann kom orðum að í bréfunum, er
rökrétt skoðun marxsinna. Marx-
sinnar telja, að tilgangurinn helgi
tækið og að taka beri kenninguna
fram yfir sannleikann, ef þeir eru
sannir marxsinnar. Marx kenndi,
að enginn algildur sannleikur væri
til (auðvitað annar en sá, að
kenning hans væri sönn) og að
kenning (theorie) og framkvæmd
(praxis) væri eitt og hið sama.
Hann reit: „Heimspekingarnir
hafa aðeins skýrt heiminn á ýmsa
vegu. Það sem máli skiptir, er að
breyta honum.“ Kenning Marx um
einingu kenningar og framkvæmd-
ar (einingarkenning hans) er í
rauninni krafa hans um „baráttu-
vísindi". Sá marxsinni, sem stund-
ar fremur vísindi en „bar-
áttuvísindi“, er því ekki sannur
marxsinni. Umburðarleysið er
kenningunni eðlislægt. Skýring-
una á skoðun Hjalta, sem frjáls-
hyggjumönnum finnst ósiðleg, er
að finna í einingarkenningu Marx.
Marxsinnar eiga um það að velja
að fórna hugsjónum frelsis og
sannleika fyrir kenningu sína eða
hafna kenningunni — hætta að
vera marxsinnar. Benjamín
Eiríksson, Halldór Laxness,
Steinn Steinarr, Jónas Haralz og
Arnór Hannibalsson höfðu þá
greind og þann kjark, að þeir risu
upp gegn kenningunni. Hinir
lögðust niður flatir, báðu til
hennar, spurðu: Sovét—Island,
óskálandið, hvenær kemur þú?
Hjalti var og er í hópi þeirra. Og
óskaland þeirra getur enn komið,
ef menn taka „baráttuvísindi"
fram yfir vísindi. En eiga marx-
sinnar sem ætla að bylta lýðræðis-
ríkinu (sem þeir geta eins með því
að breyta hugarfarinu og stjórnar-
farinu), ekki að kenna í skólum
lýðræðisríkisins? Þessari spurn-
ingu er ekki hægt að svara með
einfaldri játun eða neitun, meðal-
vegurinn gullni er vandrataður,
mótherjar Stalíns eru ekki sam-
herjar McCarthys. Ég bendi ein-
ungis á það, að skilningur marx-
sinna á vísindum er annar en hinn
venjulegi, að þeir, sem fá þá til
kennslu, eru í verki að velja
skilning þeirra. Ég tek undir orð
Ólafs Björnssonar í bókinni
Frjálshyggja og alræðishyggjui
„Hitt er miklu verra, sem í ríkum
mæli tíðkast við marga háskóla á
Vesturlöndum og jafnvel ekki
örgrannt um, að það eigi sér stað
við Háskóla Islands, að vísindum
í skilningi Max Webers og „bar-
áttuvísindum" sé blandað saman á
mjög villandi hátt. í þessu felst
hætta, sem gæti haft það í för með
sér, að grundvellinum yrði meira
eða minna kippt undan öllu því,
sem kallazt geta hlutlæg félags-
vídindi."
Eyjólfur Hannesson fyrrum
hreppstjóri í Borgarfirði eystra
andaðist í Heilsuverndarstöðinni á
Egilsstöðum hinn 27. febrúar
síðastliðinn, áttatíu og fimm ára
að aldri.
Hann fæddist í Gilsárvallahjá-
leigu í Borgarfirði 13. nóvember
1892, sonur hjónanna Hannesar
Sigurðssonar hreppstjóra og Sig-
ríðar Ingibjargar Eyjólfsdóttur.
Að honum stóðu austfirskir og
norðlenskir ættstuðlar. Hannes,
faðir Eyjólfs, var sonur Sigurðar
bónda á Hólalandi í Borgarfirði,
Árnasonar bónda í Stokkhólma i
Skagafirði, Sigurðssonar, en móðir
Hannesar fyrri kona Sigurðar, var
Guðrún Hannesdóttir móðursystir
Stephans G. Stephansonar. —
Sigríður, móðir Eyjólfs, var dóttir
Eyjólfs bónda á Snotrunesi og
síðar í Gilsárvallahjáleigu, Þor-
kelssonar bónda á Stekk í Njarð-
vík, Sigurðssonar þess er Njarð-
víkurætt hin yngri er talin frá,
Jónssonar, en móðir Sigríðar var
Sigurbjörg Jónsdóttir prests
Reykjalíns yngra á Þönglabakka,
Jónssonar prests Reykjalíns eldra
að Ríp og víðar.
Eyjólfur Hannesson ólst upp
með foreldrum sínum í Gilsár-
vallahjáleigu, elstur fjögurra
systkina er upp komust, en árið
1907 fluttist fjölskyldan út í
Bakkagerðisþorp. Hannes Sigurðs-
son seldi þá jörð sína og reisti hús
í þorpinu og nefndi Bjarg. I því
húsi átti Éyjólfur síðan heima
liðug sjötíu ár og þar önduðust
foreldrar hans hjá honum í hárri
elli.
Skólagöngu naut Eyjólfur þeirr-
ar einnar, að hann nam um
tveggj a vetra skeið við unglinga-
skóla þann, er Þorsteinn M.
Jónsson skólastjóri starfrækti um
hríð á Borgarfirði, og tók próf upp
úr efri bekk vorið 1911. Síðari
námsvetur sinn lá Eyjólfur lengi
veikur og raunar hætt kominn, en
vann þó til fulls bug á sjúkdómi
þeim, er þá þjáði hann.
Um nokkurt skeið á yngri árum
vann Eyjólfur Hannesson hjá
Hinum sameinuðu íslensku versl-
unum á Borgarfirði, bæði við
afgreiðslu- og skrifstofustörf.
Þegar sími var lagður til Borg-
arfjarðar árið 1918 tók Hannes
hreppstjóri við símstöðvarstjórn,
en er aldur færðist yfir hann með
sjóndepru, varð Eyjólfur föður
sínum meira og minna innan
handar við opinber störf. Hann
var síðan skipaður hreppstjóri í
Borgarfjarðarhreppi árið 1932 og
gegndi því starfi til 1967. Stöðvar-
stjóri, pósts og síma var hann
1935—1965 og formaður skatta-
nefndar frá 1932 og þar til hin
nýja skipan skattakerfisins leysti
hreppaskattanefndirnar af hólmi,
eða um þriggja áratuga skeið.
Jafnframt þessum opinberu störf-
um, sem ekki voru hátt launuð,
greip Eyjólfur í daglaunavinnu, er
hún bauðst, og hafði auk þess
smávegis búskap með sauðfé og
kýr fram á elliár.
Þannig er starfssaga Eyjólfs
Hannessonar í sfórum dráttum. Af
henni sést, að hann hefur unnið
langan ævidag. Hún sýnir’einnig,
að hann hefur notið trausts til
trúnaðarstarfa. Hins vegar þegir
hún um margt, eins og slíkar sögur
gera einatt.
Eyjólfur Hannesson var sér-
stæður og minnilegur persónu-
leiki, hár maður, grannur og
stæltur, einbeittur á svip, hvatari
í spori en aðrir menn. Hann var
hlédrægur og jafnvel fálátur við
fyrstu kynni, svarastuttur vildi
viðmælandi seilast í hugskot hans
lengra en honum gast að, dulur á
eigin tilfinningar. En undir fálátu
fasi bjó einstök hlýja, er þeir
fundu best, ,er þekktu hann mest.
I vinahópi var hann hrókur alls
fagnaðar, en naut sín einatt betur
í fámenni en fjölmenni. Skemmtan
hans var fólgin í frásagnarlist,
efldri af undarlega næmri athygl-
isgáfu, tungutakið meitlað; gam-
ansögur og vísur á hraðbergi.
Tækifærisvísum virtist hann anda
að sér jafn ótt og hann heyrði,
kunni enda sæg þeirra og vissi
tildrög ótrúlega margra. Ekkert
var fjær Eyjólfi Hannessyni en að
skemmta mönnum með athuga-
semdum þeim um menn og mál-
efni, er flokkast undir dár og spé.
Orðvarari menn munu vandfundn-
ir. Aðgát í nærveru sálar var
honum eðlislæg, enda ótilhlutun-
arsamur um annarra hag, nema
hjálpar væri þörf; þá var hann
jafnan reiðubúinn. Þannig má
lengi telja, en í rauninni er hægt
að segja þetta allt í einni setningu:
Eyjólfur Hannesson var óvenju
vammlaus maður.
Eyjólfur Hannesson var frábær-
lega vel verki farinn, dugmikill og
þó umfram allt vandvirkur. Verk-
efnin tóku hug hans allan, enda
var hann einbeitingarmaður að
eðlisfari. Engan hef ég þekkt, er
fremur má segja um, að unnið hafi
verkin verkanna vegna. En svo
sem hann var vinnufús var honum
að því skapi ógjarnt að spyrja eftir
launum að verkalokum, hvað þá
áður en störf voru hafin. Engu að
síður mun Eyjólfur hafa haft
mismikla ánægju af verkum sín-
um. Hann var bæði hraðvirkur og
velvirkur að skrifstofustörfum
þeim, er fylgdu póst- og símaþjón-
ustu, hreppstjórastarfi og skatta-
nefndar, svo að þar varð hvergi að
fundið. Mun hann þó af þessum
störfum hafa haft minnsta gleði af
þeim er hann lagði hönd að.
Honum virtist vera hrein nautn að
erfiðisvinnu meðan heilsa entist
og glaðastur mun hann hafa verið
við heyskap á túnum og engjum,
við göngur og réttir, eftirleitir og
alla umhirðu sauðfjárins.
Á unglingsárum Eyjólfs fór
ungmennafélagshreyfingin eins og
leiftur um landið og í kjölfar
hénnar sigldi vaxandi íþrótta-
áhugi. Eyjólfur hreifst með og
stundaði íþróttir, enda sökum
líkamlegs atgervis mjög vel ti!
þess fallinn. Bar hann sigurorð af
öðrum ungum mönnum í mörgum
greinum. Það er full vissa fyrir
því, þótt einhverjum finnist ef til
vill ótrúlegt nú, að hann náði að
stökkva 1,85 m í hástökki. Stokkið
var yfir rá, hlaupið beint að,
stokkið leikfimistökk, komið
standandi niður; annað ekki talið
gilt stökk, mátti ekki einu sinni
styðja niður hendi ef gilt átti að
vera.
„Við vorum vissir með 1,80,“
segir bróðir Eyjólfs, Sigurður
Hannesson húsasmiður á Akur-
eyri. Hann býr þar á Grundargötu
7, ern og stálminnugur. Kveður
hann sig hafa vantað 2—3 senti-
metra til að ná hæstu stökkum
Eyjólfs. Guðrún systir þeirra
stökk 1,65 í hástökki.
í bókasafni Eyjólfs eru geymdar
fimm bækur, er hann hlaut að
verðlaunum á íþróttamóti, sem
haldið var á Borgarfirði 23. júní
1918. Af áritunum þeirra verður
lesið, að hann hefur á móti þessu
sigrað í langstökki, hástökki,
stangarstökki, 100 m hlaupi og
1000 m hlaupi. Einnig gefur þar að
líta verðlaunabók er hann hefur
hlotið fyrir að sigra í skautahlaupi
í marz 1917.
Hinn 28. desember 1919 kvænt-
ist Eyjólfur Hannesson eftirlif-
andi konu sinni, Önnu Guðbjörgu
Helgadóttur frá Njarðvík. Varð
hún honum traustur og dyggur
lífsförunautur og stoð og stytta í
starfi. Hún annaðist löngum
símavörsluna, er Eyjólfur sinnti
búi sínu eða trúnaðarstörfum.
Póst- og símstöðin var í húsi
þeirra hjóna um þrjátíu ára skeið,
þótt stórt sé það ekki. Var þar því
oft þröngt á þingi, er mikið barst
að af pósti í senn, sem löngum
gerðist meðan póstferðir voru
strjálli en síðar varð. I slíkum
tilvikum bar oft við, að íbúð þeirra
væri að miklu leyti lögð undir
póstsendingar. Ugglaust hefði
einhver húsfreyjan kvartað í
sporum Önnu ekki síst þegar
þannig bar til síðustu dagana fyrir
jól, en þau hjón- tóku slíkum
atburðum sem hverjum öðrum
sjálfsögðum hlut. Þau höfðu tekið
þetta starf að sér og sinntu því af
alúð og samviskusemi, án þess að
víkja orðum að persónulegum
óþægindum, sem því fylgdu.
Eyjólfur og Anna á Bjargi
eignuðust sex börn og eru fimm
þeirra á lífi en eitt dó í frum-
bernsku.
Án nokkurs efa hefði skólanám
legiö Eyjólfi Hannessyni opið hvað
hæfileika snerti, en eigi varð
honum þess auðið sem fyrr greinir.
Hann var mikill unnandi bóka og
þrátt fyrir erilsaman ævidag
víðlesinn og fróður. í honum bjó
ríkt lækniseðli og var oft til hans
leitað, er meiðsli eða slys bar að
höndum, uns til læknis var náð og
dæmi voru þess að læknar Ieituðu
aðstoðar hans við aðgerðir ér þeir
urðu að inna af höndum í heima-
húsum á Borgarfirði.
Eyjólfur Hannesson var einn
þeirra manna, er vissi sitt hvað,
sem öðrum var hulið, en fór afar
dult með og oft mun grunur hans
um yfirvofandi atburði hafa verið
honum þreytandi byrði, þótt eigi
ræddi hann þar um. Hann var
heimakær maður með afbrigðum,
fór eigi á aðra bæi eða í hús án
þess að eiga þangað brýnt erindi
og á fullorðins árum fór hann vart
út úr sveitinni til annars en leita
sér lækninga. Ekki réði hér um
tregða að deila geði við menn,
síður en svo. Hitt mun sönnu nær,
að hann þóttist ekki þurfa að leita
sér skemmtana um langvegu.
Hann var maður lífsglaður að
eðlisfari og naut lífsins í önn
dagsins í ríkara mæli en mörgum
öðrum tekst á gleðimótum. Falskir
gleðivaldar voru honum eigi að
skapi, enda alger bindindismaður
á vín og tóbak alla ævi. Skemmt-
anir er haldnar voru heima fyrir
sótti hann jafnan, og ungum
mönnum léttari í dansi var hann
fram á efri ár.
Hinu er ekki að leyna, að þrátt
fyrir eðlislæga bjartsýni mátti
stundum á honum heyra, að hann
bar, af íhygli og rökvísi, kvíðboga
fyrir framtíð manns og heims.
Eyjólfur Hannesson var jarð-
settur frá Bakkagerðiskirkju hinn
11. marz. Þá skein sól af heiðum
himni yfir fannhvítan Borgar-
fjörð, en hægum blæ andaði af
Hvannstóðseggjum yfir byggðar-
lagið. Þannig búin kvaddi sveitin
hans þann mann er átt hafði færri
ferðir en aðrir út úr henni en þeim
mun fleiri gæfuspor innan hennar.
Sigurður Ó. Pálsson.