Morgunblaðið - 21.10.1978, Blaðsíða 8

8
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 21. OKTÓBER 1978
A ROKSTOLUM
Hvatir Marx
Þeir, sem bjarga Vesturlanda-
búum frá tómlætinu — ef þeim
er bjarjíandi — eru andófs-
mennirnir austrænu. Með þeim
er frelsið enn lifandi huKsjón, en
ekki sjálfsösð og hálfdauð eins
og með Vesturlandabúum. Okk-
ur ber þess vegna að fylgjast
með þeim, lesa rit þeirra, styðja
þá, en taka ekki undir með
mönðum eins og formanni Al-
þýðubandalagsins íslenzka, Lúð-
vík Jósepssyni, sem svaraði Vísi
svo, þej;ar hann var spurður um
mál nokkurra rússneskra and-
ófsmanna 15. júlí sl.: „Éj; óska
ekki eftir því að sejya eitt
einasta orð um þetta. Éj; hef
ekkert fylj;st með því ok veit
ekkert um það.“ Margir andófs-
mannanna búa sem útlagar á
Vesturlöndum, oj; fyrir nokkru
hófu þeir útgáfu tímarits,
Kontinent. til skoðanaskipta við
vestræna rithöfunda. Aðalrit,-
stjóri tímaritsins er rússneski
rithöfundurinn Vladimir Maxi-
mov, en í ritstjórn eru margir
snjöllustu andans menn Norður-
álfu, svo sem stjórnfræðingur-
inn Reymond Aron, rithöfund-
urinn og nóbelsverðlaunahafinn
Saul Bellow, sagnfræðingurinn
Nicholas Bethell (sem er fyrr-
verandi ráðherra brezka Ihalds-
flokksins), skáldið Robert
Conquest, stjórnmálamaðurinn
Milovan Djilas, skáldið Eugéne
Ionesco, rithöfundurinn Arthur
Koestler, vísindamaðurinn
Andrei Sakharov og rithöfund-
urinn Ignazio Silone.
Greinarnar í þessu tímariti
bera mjög af þeim, sem birtast
af gömlum vana í flestum
vestrænum tímaritum, höfund-
arnir hafa eitthvað að segja
okkur, þeir rita af þörf, en ekki
skyldurækni. Mér barst fyrir
nokkru greinasafn úr tímarit-
inu, sem hafði verið gefið út sem
pappírskilja (Kontinent 2. The
Alternative Voice of Russia and
Eastern Europe, Coronet Books,
Hodder and Stoughton, 1978), og
ætla að fara fáeinum orðum um
eina greinina, sem er mjög
merkileg. Hún er eftir pólska
heimspekinginn Leszek
Kolakowski. Hann var prófessor
í heimspekisögu við Háskólann í
Varsjá 1949—1968, en var rek-
inn úr pólska Alþýðubandalag-
inu 1966 og úr starfi sínu 1968,
með því að hann er frjálslyndur
maður, sem hrífst af siðferði-
legri kenningu Krists, en það
gátu pólsku róttæklingarnir
ekki þolað. Hann hefur verið
útlagi frá 1968 og einkum kennt
við Háskólann í Oxford. Nokkuð
hefur verið ritað um Kolakowski
á íslenzku: Thor Vilhjálmsson
reit um hann í bók sína Fiskur í
Eftir Hannes
Hólmstein
Gissurarson
sjó. fugl úr beini og Ingólfur
Margeirsson, blaðamaður Þjóð-
viljans, í blað sitt fyrir skömmu.
Greinin Merking hugtaksins
„vinstri" birtist einnig eftir
hann í Tímariti Máls og menn-
ingar 1971 í íslenzkun Þrastar
Ólafssonar og Jóns A. Sigurðs-
sonar. (Allir þessir Islendingar
telja hann marxsinna, en hann
hefur reyndar hafnað kenningu
Marx opinberlega).
Kolakowski kallar grein sína
„Þrjár hvatir Marx“ (Three
Motifs in Marxism), og er hún
hluti af miklu verki, sem hann
er að rita um kenningu Marx.
Hann greinir þrjár afltaugar,
hvatir eða tilfinningar, sem
Marx hafi samhæft í kenningu
sinni. Ein þeirra sé „róman-
tíska“ hvötin. Marx hafi verið
draumóramaður, harmað það,
að með iönskipulaginu hafi
slitnað flest þau lífrænu bönd,
sem hafi bundið menn saman á
miðöld. Hann hafi dreymt um
sátt mannsins við sjálfan sig,
um sveitasæiu. Ónnur hvötin sé
sú, sem Kolakowski nefnir
„Prómeþeifs-" eða „Fást-hvöt-
ina“. (Prómeþeifur rændi eldin-
um frá guðunum í grísku
goðsögninni, Fást seldi sál sína
fyrir alvizkuna í þýzku þjóð-
sögninni. Báðir neituðu þeir
mannlegum takmörkunum).
Marx hafi talið, aö mannkynið
gæti risið upp, náð valdi á
náttúrunni, skapað sögu sína,
komið í stað guðanna eftir
byltinguna. Hann hafi sett
hópinn, „öreigastéttina," þar
sem sagnirnar settu einstakl-
inginn, Prómeþeif eða Fást.
Þriðja hvötin sé vísindatrúin,
rökhyggjan. Marx hafi alizt upp
í anda upplýsingarstefnunnar,
hann hafi talið sig vísindamann,
taliö sig finna „hreyfilögmál
samfélagsins", þá „innsýn inn í
nauðsynina", sem gerði mann-
inn frjálsan.
Þessar athugasemdir
Kolakowskis eru að mínu viti
mjög skarplegar, hann skýrir
margt með þessari kenningu
sinni um hvatir Marx. Hann
ræðir einnig í greininni um
samband Leníns, sem fram-
kvæmdi kenninguna, og Marx,
telur, að rætur alræðisstefnu
Leníns hafi í þeim skilningi
legið í kenningu Marx, að
kenninguna mátti nota til þess
að réttlæta alræðið. Hann ritar:
„Draumur Marx um sátt mann-
anna gat tekið á sig mynd
flokksræðisins og Prómeþeifs-
hvöt hans orðið að tilraun til að
skipuleggja atvinnulífið með
ofbeldi.“
Ég held, að greiningu
Kolakowskis á hvötum Marx
megi nota til þess að skýra og
skilja í einhverju fylgi kenning-
ar Marx með Islendingum.
Kenningin hefur með sumum, til
dæmis Einari Olgeirssyni, verið
draumurinn um nýja hetjuöld,
þjóðveldi, ættbálkaskipulag,
„afturhaldssöm útópía" eins og
dr. Arnór Hannibalsson heim-
spekilektor komst að orði í
bókinni Kommúnisma og
vinstri hreyfingu á íslandi. Og
ungir róttæklingar, sem berjast
gegn iðnvæðingu og viðskiptum
íslendingfi við aðrar vestrænar
þjóðir, „dalakofasósíalistarnir",
sem svo eru nefndir, deila
þessari tilfinningu með Marx og
Einari. (Og í fornöld orti
einhver Islendingur Völuspá,
þar sem „akrar yxu ósánir" að
ragnarökum loknum).
Kenningin hefur með sumum
gegnt hlutverki þeirra Rauð-
skinnu — bókarinnar, þar sem
lausn lífsgátunnar væri að finna
— sem Galdra-Loftur reyndi að
særa fram (en hann er hinn
íslenzki Fást). Fræg er lýsing
Kristins E. Andréssonar (í
bókinni Enginn er eyland) á
þeirri vitrun, sem hann fékk:
„Af fyrstu ritum sem ég nú las
af athygli um marxismann brá
eins og í leiftri upp fyrir mér
nýju lífsviðhorfi, sögulegum
skilningi, nýjum lífstilgangi og
framtíðarsýn ... Allt varð mér
ljóst af bragði."
Og kenningin hefur með sum-
um, til dæmis Asgeiri Bl.
Magnússyni og Brynjólfi
Bjarnasyni, snert streng vís-
indamannsins í brjóstum þeirra,
þeir hafa tekið kenningu Marx
um lögmál mannlífsins fram
yfir kenningu Krists. (Frásögn
Brynjólfs frá fermingu hans í
bókinni Lögmál og frelsi er
fróðleg). En með flestum eða
öllum íslenzkum marxsinnum er
hvatirnar þrjár allar að finna,
eins og ráða má af lestri
helgirita íslenzka róttæklinga-
safnaðarins, Alþýðubókinni
eftir Halldór Laxness, Bréfi til
Láru eftir Þórberg Þórðarson,
Marxismanum eftir Ásgeir Bl.
Magnússon, Ættasamfélagi og
ríkisvaldi í þjóðveldi íslend-
inga eftir Einar Olgeirsson og
öllum heimspekiritum Brynjólfs
Bjarnasonar. Þessi rit bíða
greiningar, sem hinar skarplegu
athugasemdir Kolakowskis auð-
velda.
Mönnum er tíðskrifað
um þingflokk Sjálfstæðis-
flokksins um þéssar mund-
ir. Þar er margur hálf-
sannleikur, getgátur og
hrein ósannindi. Ég ætla
ekki að rekja þau skrif
hér. en víkja að nokkrum
púnktum mönnum til
glöggvunar.
Halldór Blöndal:
Nútíminn
Hugleiðing um þingstörf
Nefndarkjörið
Beiðni Sjálfstæðisflokksins
um að nefndarkjörum yrði
frestað til næsta dags hefur
gefið ýmsum tilefni til þess að
gera úr því allt annað en efni
stóðu til. Þannig liggur fyrir, að
þessi frestun hefur ekki tafið
þingstörf um einn einasta dag,
ekki klukkustund. Nefndakjörin
fóru fram á mánudag og engin
önnur mál voru á dagskrá.
Engar umræður urðu heldur í
þinginu á þriðjudag. Hins vegar
hefur ríkisstjórnin fengið kjöri
fjárveitinganefndar frestað til
þess að fækka nefndarmönnum
um einn, þannig að sex komi til
skipta í staðinn fyrir sjö eða
tveir í hlut hvers stuðnings-
flokka hennar. Það þótti óheppi-
legt í herbúðum ríkisstjórnar-
innar, að einn stjórnarflokk-
anna hefði fleiri nefndarmenn
en hinir. Þess hnoss gat enginn
unnað öðrum, ef við á annað
borð erum í þeim leik að leggja
allt út á hinn verri veginn, segja
hálfa sögu.
Ef menn hins vegar vilja
skilja, hvað lá að baki
frestunarbeiðni Sjálfstæðis-
flokksins sjá þeir óðara, að rétt
þótti að gefa sér betri tíma til að
skipa mönnum í nefndir á
vegum flokksins. Nú er komið í
ljós, hvernig til tókst. Það eru
ekki allir ánægðir. Ég leyfi mér
að fullyrða, að slíkt sé ekki
nýlunda í neinum flokki. Mín
reynsla er sú, að sumar nefndir
hafi meira aðdráttarafl en
aðrar, þannig að einhverjir
hljóta að láta í minni pokann, en
bera það misjafnlega vel, eins og
gengur.
Formannskjörið
P'ormannskjör í þingflokki
Sjálfstæðisflokksins hefur farið
fram. Þótt því hafi verið frestað
þangað til á miðvikudag, nokkr-
um dögum lengur en hjá öðrum
stjórnmálaflokkum, hefur það
engu breytt. Gunnar Thorodd-
sen hefur gegnt störfum for-
manns þingflokks frá kosning-
um og þingflokkurinn haft sína
stjórn.
Á hinn bóginn er þess
skemmst að minnast, að tveir
menn gáfu kost á sér til
formannskjörs í þingflokki Al-
þýðuflokksins. Því var tekið sem
sjálfsögðum hlut, ekki talað um
klofning né orðið vart við
getsakir. Ekki einu sinni í
Dagblaðinu, þótt það komizt
býsna nálægt því að mega heita
málgagn Alþýðuflokksins.
Það hefur áður komið fyrir í
Sjálfstæðisflokknum, að ekki
hafi allir verið á eitt sáttir um
formann þingflokks og farið
fram atkvæðagreiðsla. Það var
jafn eðlilegt þá og nú.
Úr takti viö tímann
Hin miklu skrif um þingflokk
Sjálfstæðisflokksins eru því
tilefnislaus, ef undan eru skilin
ummæli, sem Albert Guð-
mundsson lét hafa eftir sér í
bráðræði í Vísi. Og í Tímanum á
þriðjudag lætur þessi sami
þingmaður ljós sitt skína and-
stæðingum Sjálfstæðisflokks-
ins.
En þó svo sé, hljóta skrifin að
vekja menn til umhugsunar um
það, hvort hin mikla leynd, sem
á að hvíla yfir þingflokksfund-
um sé ekki úr takti við tímann.
A.m.k. liggur fyrir, að einstakir
þingmenn í öllum flokkum eiga
sér nógu marga trúnaðarvini til
þess að út lekur það, sem leynt á
að fara. Þannig kemst sagan á
kreik hálfsögð og til þess fallin
að valda endalausum misskiln-
ingi og getsökum.
Við slíkar kringumstæður er
enginn vinnufriður. Þess vegna
hlýtur það að koma til athugun-
ar, hvort þingflokkarnir verði
ekki að taka upp opnari umræð-
ur en verið hefur, þannig að
mismunandi sjónarmið komi
fram og þau rök, sem að baki
liggja eins og þau eru sögð.
Ég held að þetta sé nútíminn.
Ég held, að menn vilji fá að vita,
hvað einstakir þingmenn raun-
verulega leggja til mála, hvernig
þeir vinna, á hvað þeir leggja
áherzlu. Mönnum nægir ekki
hálfsögð saga í þessum efnum,
einstakar setningar í blöðum
andstæðinganna.
Er ágreiningur eölilegur?
Mér hefur fundizt á tilskrif-
um síðustu daga, að ýmsum
ungum greinarhöfundum þyki
undarlegt, að skiptar skoðanir
skuli vera á mönnum og vinnu-
brögðum í upphafi kjörtímabils.
Ef kjósa á á milli manna er
ekkert undarlegt, þótt einn sé
tekinn fram yfir annan. Það er
eðli kosninga og skilja engir
betur en stjórnmálamenn. Enda
hefur reynslan kennt þeim að
sætta sig við niðurstöðuna, hver
sem hún verður, því að annað
dugir ekki.
Um hið síðara atriðið get ég
sagt það eitt, að ég er þannig
skapi farinn, að mér þætti
eitthvað undárlegt við Sjálf-
stæðisflokkinn, ef allir yrðu þar
sammála um hvaðeina eins og
geðlaus gauð. Ekki einu sinni
ungkratar eru þannig gerðir og
ekki Framsóknarmenn.
Samstaöa er fyrir hendi
Stefnuskrárræða forsætisráð-
herra var haldin á fimmtudag.
Hin raunverulegu störf Alþingis
eru því að hefjast, þótt ekki bóli
á fjárlagafrumvarpinu. Og er í
þessu samhengi ástæða til að
benda á þann djúpa skoðana-
ágreining, sem fram hefur
komið um það innan stjórnar-
flokkanna. Fyrir svo utan hitt,
að þessi dráttur mun- hafa
ófyrirsjáanlegar tafir í för með
sér á þingstörfum og torvelda
framgang aðskiljanlegra mála. í
þessum efnum er hvorki um
getsakir eða hálfsagða sögu að
ræða, heldur beinharðan sann-
leika.
Afstaða Sjálfstæðisflokksins
liggur á hinn bóginn skýrt fyrir.
Mér er ekki kunnugt um, að
neinn ágreiningur sé um hana í
höfuðdráttum. Nú liggur fyrir
þingflokknum að marka línurn-
ar í einstökum atriðum, eftir að.
efnahagsstefna ríkisstjórnar-
innar hefur verið skýrð og lögð
fram, ef svo virðulegt orð sem
efnahagsstefna á við í þessu
sambandi. Þá mun það koma í
ljós, sem stuðningsmenn ríkis-
stjórnarinnar óttast mest af
öllu, að Sjálfstæðisflokkurinn
hefur sama málefnalega styrk-
inn og áður, sömu festuna og
einurðina í málafylgjunni.