Morgunblaðið - 12.08.1979, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 12. ÁGÚST 1979
Mestu sýndarréttarhöld síðan
á sjötta áratugnum eru
að hefjast í Tékkóslóvakíu
Mestu sýndarréttarhöld og jafnframt þau fjarstæðukenndustu í Austur-Evrópu
síðan 1950 eru að hefjast í Tékkóslóvakíu. Einn af sakborningum er þekktasti
leikritahöfundur landsins, Vaclav Havel. Á meðal sakborninga eru einnig talsmaður
Charter 77, Vaclav Benda, og Jiri Dienstbier fyrrverandi sjónvarpsfréttamaður, Ota
Bednarova og ungur, kaþólskur prestur, Vaclav Maly. Þau eru meðal annars sökuð
um að hafa ætlað að gera stjórnarbyltingu og gætu hlotið allt að 10 ára fangelsi.
Eftir innrás Rússa í Tékkóslóvak-
íu 1968 hefur stjórnmálalíf þar
verið þrúgað af skuggalegum réttar-
höldum yfir þeim, sem hafa neitað
að fallast á rökin fyrir „eðlilegu
ástandi" — þ.e. nauðsyninni á að
afmá öll spor um umbæturnar 1968.
í nokkrum undangengnum réttar-
höldum voru sakborningar fleiri en
10 eins og nú. 1972 voru 46 andófs-
menn dæmdir í sömu lotunni, en
aldrei áður hafa yfirvöld borið fram
svo alvarlegar ákærur á hendur svö
mörgum sem nú.
Mótmælendum
fjölgar
Algengasta árásarefnið á mann-
réttindastefnu Tékka er útskýrt
með þversögn (paradox). Þrátt fyrir
þá staðreynd, að hert hafi verið á
öllu eftirliti sl. 11 ár, hefur sá fjöldi
aukist, sem þorir að mótmæla opin-
berlega. Þegar réttarhöldin 1972
stóðu yfir voru rúmlega hundrað
manns handteknir. Sök þeirra var
sú að hafa dreift bæklingum til að
minna fólk á stjórnskipulegan rétt
sinn til að kjósa ekki og ef það kaus
að kjósa leynilega. Af þessum u.þ.b.
100 mönnum voru 46 dæmdir. í dag
hafa rúmlega 1000 manns komið
fram í dagsljósið með því einfald-
lega að drýgja þá hetjudáð að rita
nafn sitt opinberlega og lýsa því
yfir, að þeir séu í andstöðu við
stjórnina. Þeir hafa allir undirritað
Charter 77, — mannréttindaskjalið,
sem er eingöngu ætlað að minna
stjórnvöld á lögformlegar skyldur
sínar samkvæmt alþjóðlegum sátt-
mála um borgaraleg og pólitísk
réttindi og efnahagsleg, þjóðfélags-
leg og menningarleg réttindi. Þessir
sáttmálar voru staðfestir í Tékkó-
slóvakíu í marz 1976 og hlutu
þannig lögformlegt gildi þar í landi.
Starfsemi V0NS
Eftir að Charter var stofnað 1977
af 242 einstaklingum, hafa nokkrir
minni mannréttindahópar komið
fram með sömu stefnu, en með
nákvæmari og takmarkaðri mark-
mið. Sá atkvæðamesti, VONS, var
myndaður í apríl 1978 af 17 „chart-
istum“, sem allir voru kunnir fyrir
hugrekki og einbeitni, og höfðu þeir
það á stefnuskrá sinni að verja þá,
sem yrðu fyrir ofsóknum án saka.
Þeir hugðust fylgjast með og kunn-
gera örlög þeirra, sem voru ofsóttir
og fangelsaðir fyrir pólitískar skoð-
anir sínar. Síðustu 18 mánuði hefur
VONS sent frá sér 118 skýrslur um
gang réttarhalda yfir meðlimum
mannréttindahreyfingarinnar. Það
er mikilvægt atriði, að VONS hefur
einungis leitast við að greina frá
staðreyndum, sem koma fram í
opinberum réttarhöldum. í Tékkó-
slóvakíu er slík starfsemi bæði háð
mjög miklum erfiðleikum og póli-
tískt hættuleg. Samkvæmt stjórnar-
skránni eiga réttarhöld að fara
fram fyrir opnum tjöldum, en í raun
eru aðeins boðsgestir viðstaddir.
Reyna að dylja
réttarhöld
Sá munur er á núverandi ástandi
og sýndarréttarhöldunum á 6. ára-
tugnum að stjórnvöld eru orðin
viðkvæmari fyrir alþjóðaáliti en á
Stalíntímanum og reyna að dylja
mörg réttarhöld, sem fram fara.
Þetta hefur einkum átt við um
fjölda smáréttarhalda yfir verka-
mönnum og ungu fólki í bæjum úti á
landi. Aðalverkefni VONS hefur
ekki verið fólgið í því að gefa
skýrslur um fræga menn eins og
Havel, heldur ljóstra upp um nöfn á
kúguðu fólki, sem annars hefði
aldrei orðið kunnugt utan síns
heimalands. Það er þetta sem hefur
farið mest í taugarnar á yfirvöldun-
um. Fyrir sérhvern Havel, sem
beindi alþjóðlegri gagnrýni að þeim,
vonuðust þeir til þess að geta dæmt
nokkur hundruð manns í kyrrþey,
sem væru óþekktir utan síns heima-
bæjar, svo að athyglin beindist þar
af leiðandi ekki að vonlausri aðstöðu
þeirra. VONS gerði þeim þetta
illmögulegt.
Anna Sabatova lýsti vel markmiði
VONS. Hún er dóttir Jaroslavs
Sabata, sem var í fangelsi í 5 ár
eftir réttarhöldin 1972 og er nú inni
aðra 27 mánuði vegna samvinnu við
Charter. Eiginmaður hennar, Petr
Uhl verkfræðingur, hefur þegar
setið inni í 4 ár fyrir að vera
trotskyisti. Sabatova, sem sjálf var í
fangelsi í tvö ár eftir 1972, var einn
af stofnendum Charter og síðar
VONS. Hún á nú tvö börn og er ófær
um að vinna úti. — VONS er
mikilvægt, sagði hún í nýlegu við-
tali, sem var kvikmyndað, vegna
þess að það „fylgist með lítt þekktu
fólki... og leggur sig fram að leita
uppi slík mál.“ Frægt fólk, útskýrði
hún, nýtur sjálfkrafa löglegrar
verndar. Nýlega gagnrýndi 'eigin-
maður hennar, Petr Uhl, einnig
vestræna fjölmiðla fyrir óná-
kvæmni og fyrir það að hafa einung-
is áhuga á frægu fólki. Þetta er
veikleiki, sem getur orðið örlagarík-
ur, vegna þess að pressan, segir
hann „getur einnig veitt okkur
mikilvæga, lagalega vernd". Hann
vakti athygli á, að grein í The Times
á sl. ári, sem byggð var á skýrslu
VONS um tvo verkamenn f Suður—
Bæheimi, hefði haft þau áhrif, að
fallið var frá ákæru um byltingu en
iátið nægja að kæra þá fyrir óspekt-
ir á almannafæri. Afleiðingin varð
sú, að báðir mennirnir hlutu tiltölu-
lega væga dóma.
Vinnubrögð
vestrænna
fjölmiðla
Það er umdeilanlegt, hversu
mikla ástæðu baráttumenn fyrir
mannréttindum í Tékkóslóvakíu
hafa til að vera þakklátir vestræn-
um fjölmiðlum. Síðan 1968 hafa
yfirvöld í Prag alltaf sagt: „tíminn
vinnur með okkur“. Þetta hefur
reynzt rétt. Óhjákvæmilega hafa
miklu fleiri ríkisstjórnir og blaða-
menn orðið til þess að viðurkenna
stjórnarfarið í dag en voru reiðu-
búnir að gera það 1968, — jafnvel
þótt það hafi hneigzt til meiri
harðstjórnar í staðinn fyrir að losa
um tökin. Á sama tíma hafa vest-
rænir blaðamenn iðulega tileinkað
sér hætti hópsálarinnar. Fyrir ári
birtust hundruð greina um ástandið
í Tékkóslóvakíu, — einungis í tilefni
af því, að áratugur var liðinn frá
innrásinni. Það er óhætt að fullyrða,
að í þessum ágústmánuði muni
miklu færri dálkar fjalla um sama
efni, — einungis af því að 11 ár eru
ekki merkileg tala.
Fulltrúar
sundurleitra
skoðana
Þeir tíu einstaklingar, sem nú
bíða dóms eru: Vaclav Havel leik-
ritaskáld; Ota Bednarova sjónvarps-
blaðamaður, en ræstingakona upp á
síðkastið; Jarmila Belikova sálfræð-
ingur, en ræstingakona upp á síð-
kastið; Jiri Dienstbier, talsmaður
Charter 77, blaðamaður og skrif-
stofumaður upp á síðkastið; Vaclav
Benda, talsmaður Charter 77,
stærðfræðingur og heimspekingur,
en kyndari upp á síðkastið; Ladislav
Lis, háttsettur flokksmaður, en
skógarhöggsmaður upp á síðkastið;
Vaclav Maly, prestur, en atvinnu-
laus upp á síðkastið; Dana Nemcova
og Jiri Nemec, bæði sálfræðingar
fyrrum; og Petr Uhl verkfræðingur,
en verkamaður upp á síðkastið. Þau
voru öll handtekin fyrir 29. maí og
var sá dagur greinilega valinn vegna
þess að athygli vestrænna fjölmiðla
beindist þá að heimsókn páfa til
Póllands. Hinir ákærðu gefa glögga
mynd af mannréttindahreyfingunni
— satt að segja eru á meðal þeirra
fulltrúar fyrir hinar sundurleitu
pólitísku skoðanir í Tékkóslóvakíu,
— frá trotskyistum til áhangenda
Evrópukommúnismans, frá
sósíal-demókrötum til kristilegra
radikala. Þegar þeir voru handtekn-
ir, var gerð nákvæm húsrannsókn
og allir pappírar, skjöl og ritvélar
tekin traustataki. Við yfirheyrsl-
urnar fullyrtu rannsóknarlögreglu-
mennirnir, að VONS væri ólögleg
hreyfing, sem ynni gegn þjóðfélag-
inu og væri fjandsamleg ríkinu,
enda breiddi hún út óhróður heima
fyrir og jafnvel erlendis. Það, sem
rannsóknarlögreglumennirnir
reyndu að komast að, var, hvernig
upplýsingar um réttarhöld lækju út,
hver skrifaði skýrslurnar eða endur-
rituðu þær, hvernig þeim væri dreift
og þær sendar til Vesturlanda
o.s.frv.
Verjendum gert
erfitt fyrir
Ákæruskjölin eru orðin meira en
6000 bls., sem hinar opinberu ákær-
ur eru reistar á. Samt sem áður er
brugðið út af fyrri tilvikum, þar sem
sakborningum og lögfræðingum
þeirra verður aðeins sagt frá eðli
ákæranna á síðasta augnabliki. Svo
hart hefur verið lagt að verjendum
sakborninganna að þeir hafa ekki
kjark til að kynna efnisatriði ákær-
Þennan kofa reistu lögreglumenn í Tékkóslóvakíu skammt frá
bústað Vaclav Havel til þess að geta fylgzt með ferðum hans og
athöfnum. Vopnaðir lögreglumenn fylgja Havel eftir þegar hann
fer út að ganga með hundinn sinn eða í búðir.