Morgunblaðið - 11.10.1979, Blaðsíða 20

2Ö
MORGUNBLAÐIÐ, PIMMTUDAGUR 11. OKTÓBER 1979
eítir Joachim Israel
og Auði Styrkársdóttur
1. grein
Þessi grein er fyrsta
greinin af fimm ígrein-
arflokk, sem Hannes H.
Gissurarson sagnfræð-
ingur hefur ritað um
kennsluhókina SAM-
FÉLAGIÐ eftir Joachim
Israel og Auði Styrk-
ársdóttur, sem stað-
færði. Hinar fjórar
birtast í blaðinu á næst-
unni.
Bókafélagið Mál og menning hefur
enn gefið út bók, sem á að vera
kennslubók í „samfélagsfræði" í
framhaldsskólum, en fyrir ári gaf það
út bókina Samfélagsfræði eftir Gísla
Pálsson. Nýja bókin er Samfélagið:
Fjölskyldan — vinnan — ríkiö eftir
Joachim Israel, sem hefur kennt
„samfélagsfræði" við háskólana í
Kaupmannahöfn og Lundi, en Auður
Styrkársdóttir sneri og staðfæröi.
Um hana er það að segja, að lengi
getur vont versnað. Vond er bók
Gísla Pálssonar, en verri er bók
Joachims Israels og Auðar Styrkárs-
dóttur. Hún er óvísindaleg, réttu máli
er hallað, staöreyndir eru faldar, og
allt er gert til þess að læða skoðun-
um höfundar inn í hugi lesenda, sem
verða að lesa hana fyrir próf. Það er
reginhneyksli, að þetta óvísindalega
áróðursrit er notaö til kennslu í
mörgum og jafnvel flestum fram-
haldsskólum. (Það er að sögn Þjóð-
viljans uppselt). Róttæklingar mega
mín vegna gefa út eins mörg áróð-
ursrit sín og þeir geta, enda er lítil
hætta á því, að þeir hrífi menn með
þeim. En þeir mega ekki skylda
nemendur í skólum til þess að taka
við áróörinum eins og vísindalegum
sannleik. Margt má nota tímann til
þarfara en að lesa rit „samfélags-
fræðinga“ og skrifa um þau, en mér
blöskraði svo efni þessarar bókar, að
ég gat ekki þagað viö því, og mér er
þaö einnig Ijúft að hjálpa frjálslynd-
um og gagnrýnum nemendum, sem
berjast við „samfélagsfræðingana"
kennara sína með rökum. Ég ætla
því í þessari ritgerð aö gera athuga-
semdir við efni bókarinnar og ræða
viðhorf og vinnubrögð höfundar og
staöfæranda.
Þessi kennslubók er alls ekki
venjuleg og viðtekin á Norðurlönd-
um, þótt Noröurlandabúar eigi
reyndar mörgu að venjast. Joachim
Israel, höfundur frumgeröar hennar,
er mjög umdeildur. Kunnasti
mannvísindamaður Svía, Torgny
Segerstedt, prófessor og rektor
Uppsalaháskóla, segir: „í huga Is-
raels eru vísindin einungis vopn í
stjórnmálabaráttunni". Hann segir
einnig, aö rit Israels veröi aö skoöa í
Ijósi þess, að hann hafi ekki hinn
minnsta áhuga á því að vera vísinda-
legur eða óhlutdrægur, enda sé hann
hatursmaöur vísindanna og „vinstri-
afturhaldsmaöur" (Göteborgs hand-
els — och Sjöfarts-Tidning 17. og
20. janúar 1970). Israel nýtur alls ekki
viröingar með þeim, sem fást
vísindalega viö manninn sjálfan, Pók
hans felur síður en svo í sér einhverja
„samfélagsfræði", sem vísindamenn
séu sammála um. (Hver er vísinda-
kenning hans? Hann segir sjálfur í
bókinni Om konsten att tyfta sig
sjálv i haaret, aö hann fái vísinda-
kenningu sína frá Karli Marx, Jean
Piaget, Karli R. Popper og Gustav H.
von Wright! Illa þekki ég þó skoöun
Poppers, ef Israel hefur fengið eitt-
hvað frá honum, þessum skarp-
skyggna gagnrýnanda kenningar
Marx og annarra hjáfræðikenninga,
en Israel er dæmigerður hjáfræðing
ur. Og af áðurnefndri bók má ráða,
að hann misskilur kenningu Poppers
í einu og öllu.)
Lítid gert úr
almenningi
Israel hefur mikinn áhuga á verka-
mönnum, lífi þeirra, viðhorfum og
verkum, ef marka má kennslubókina.
En sá áhugi hans er í rauninni ekki af
hinu góða, því að hann telur þá ekki
jafningja sína, heldur undirmáls-
menn, sem mótaðir séu af „samfél-
aginu" (en sjálfur hefur hann sloppið
við þessa mótun) og beri að vor-
kenna. Hann tekur uppeldi sona
tveggja manna til dæmis, verka-
mannsins Jóns og deildarstjórans
Gunnars, og segir (bls. 64):
Jón er vanur að taka við skipun-
um. Þegar eitthvað er útskýrt fyrir
honum, eru útskýringarnar í formi
fyrirskipana. Hann fær sjaldan
tækifæri til að rökræða við yfir-
menn sína á vinnustaðnum. Þegar
sonurinn spyr hann hvers vegna
hann eigi að fara að sofa, svarar
faöirinn honum á sama hátt og
honum er sjálfum svarað á hverj-
um degi. Hann gefur skipanir.
Hann gefur engar ástæður. Hann á
því ekki að venjast sjálfur aö fá
ástæöur gefnar og taka þátt í
rökræðum um starfið.
Þessar vorkunnsamlegu lítilsvirö-
ingar alls almennings gætir víða í
bókinni. Israel segir (bls. 25):
Uppeldi barnanna og umsjá fer
mikiö fram utan heimilanna.
Starfsfólk á barnaheimilum er
menntaö og þjálfaö í sínu starfi.
Þá menntun hafa foreldrarnir
sjaldnast fengið. Það fylgja því
þess vegna nokkrir kostir að hafa
börn á þessum stofnunum.
Almenningur hefur að dómi hans
varla menntun til þess aö ala upp
börn sín. Og að sögn hans talar
almenningur líka vont mál og er
ruddalegur. Hann (eða staöfærand-
inn) segir (bls. 67):
Viö ímyndum okkur að tveir
nemendur hrópi. „Nú skuliö þið
hafa hljóð!" og „Haldiði kjafti!"
Annar nemendanna er strákur og
hinn stelpa. Við skulum geta hvort
sagöi hvaö. Málnotkunin viröist
eitthvað blandast kynhlutverkun-
um. En viö fáum einnig að vita, aö
stelpan býr á Arnarnesi, Garðabæ
og er læknisdóttir og strákurinn
býr í Breiöholti í Rvk og er sonur
verkamanns.
í öllu þessu felst þaö, aö Israel og
hans líkar séu í sérflokki, sem hafi
nauösynlega menntun og geti leitt
lýðinn yfir eyöimörkina til fyrirheitna
landsins. Þessi menntahroki er auð-
vitað ástæöulaus, menn eru og eiga
að vera jafnir sem menn, þótt þeir
séu ekki allir jafnduglegir eöa jafn-
gáfaðir. Ég hef ekki heldur orðiö
þess var, að verkamenn ali börn sín
ruddalegar upp eöa tali verra mál en
vinnuveitendur.
Markaðshatur „sam-
félagsfræðinganna"
Taka má það til dæmis um
menntahroka Israels og hans líka, að
þeir hata markaöinn, enda stjórnar
hinn almenni neytandi á honum, en
ekki „samfélagsfræöingarnir". Fyrir
neytandann er framleitt á markaön-
um, um hylli hans keppa framleið-
endurnir (ella græða þeir ekki). Hvað
er að segja um markaðinn? í þessum
heimi verða menn að vinna saman.
En hvernig? Leysa má vanda mann-
iegrar samvinnu meö viöskiptum á
markaöi — þannig að menn skipti
hver viö annan á vörum og þjónustu
— eða stjórn — þannig aö einn
maöur skipi öðrum fyrir. Þessar tvær
lausnir eru til og aörar ekki. Frjáls-
lyndir menn leggja mesta áherzluna á
viðskiptin á markaðnum, þannig að
hver maður velji sín markmið aö
keppa að og auöveldi öörum að ná
markmiðum þeirra, svo að þeir
auöveldi honum að ná sínum mark-
miöum. Stjórnlyndir menn leggja
áherzlu á stjórnina, þannig aö stjórn-
in velji markmiðin fyrir alla þegnana.
Israel, sem er stjórnlyndur vegna
Joachim Israel, höíundur
trumgerðar bókarinnar
SAMFÉLAGIÐ.
Torgny Segerstedt segir,
að Israel sé „vinstriattur-
haldsmaðuru og haturs-
maður vísindanna.
Israei notar hina úreltu
vinnuverðgildiskenningu
Karls Marx í kennslubók-
inni.
vantrúar sinnar á skynsemi hins
„ómenntaöa" almennings, gerir lítið
úr þeirri samvinnu, sem felst í
viðskiptum. Rök hans gegn valfrelsi
neytandans á markaðnum eru gam-
alkunn. Hann segir (bls. 128):
Mjög oft gegna auglýsingar því
hlutverki að örva okkur til að
kaupa, jafnvel þótt viö höfum enga
þörf fyrir vöruna.
Og hann segir (bls. 125):
Verslanirnar græða á því að við-
skiptavinirnir kaupa oft sam-
kvæmt skyndilegum hugdettum en
ekki af skynsemi.
Og hann segir um samkeppni
framleiöendanna um hylli neytenda
(bls. 108):
Hún leiðir einnig til þess að ekki er
alltaf framleitt með þarfir samfél-
agsins í huga heldur hins, hvað
cjefi mestan gróða.
I öllu þessu felst, að almenningur
sé ekki skynsamur, auðvelt sé að
blekkja hann. Og af þessari forsendu
— óskynsemi almennings — á
sennilega enn að draga þá ályktun,
aö Israel og hans líkar séu í sérflokki
og geti valið vörurnar fyrir neytand-
ann, þeir viti betur en hann, hverjar
„þarfir samfélagsins" séu. En sann-
leikurinn er auðvitaö sá, að enginn er
alskynsamur. Það breytir því ekki, að
betri dómari er varla til um þarfir
einhvers en hann sjálfur. Getur ekki
veriö, að „samfélagsfræðingarnir"
séu jafnóskynsamir og aðrir? Eru
þeir ekki menn? Þessi gamalkunnu
og ógildu rök Israels gegn valfrelsi
neytandans á markaönum eru dul-
búin rök fyrir valdi manna í einhverj-
um sérflokki til þess að velja fyrir
neytandann.
Israel telur gróöa óæskilegan eins
og aðrir markaöshatarar. Geir Hall-
grímsson, fyrrverandi forsætisráð-
herra segir í bókinni Sjálfstæðis-
stefnunni 1979:
Enda þótt gengið væri út frá
meginásökun andstæöinga séreigna-
skipulagsins á hendur því skipulagi
sem staðreynd, þeirri, aö einkaat-
vinnurekandinn hugsi fyrst og fremst
um það að hagnast sem mest, en
ekki hvað þjóðinni sé fyrir beztu, þá
veröur Ijóst við nánari athugun, að
einmitt í þessu er fólginn leyndar-
dómurinn um séreignaskipulagiö
sem hiö virkasta og áhrifaríkasta
hagkerfi, sem þekkzt hefur. Til þess
að fullnægja hagnaðarhvöt sinni
verður atvinnurekandinn að inna af
hendi eitthvert þaö starf, sem er
þýðingarmikið frá sjónarmiði annarra
og fullnægir þeirra þörfum. Ágóði
hans er undir því tvennu kominn,
hversu ódýrt honum tekst að fram-
leiða vöru sína og hversu vel honum
tekst að selja hana. Þannig verða
það óskir og þarfir neytendanna eins
og þær koma fram í kaupum þeirra á
markaðnum, sem ráða úrslítum um
þaö, hvað framleitt skuli. Um leiö og
einstaklingurinn sinnir þannig hagn-
aöarvoninni, sem er í eðli sínu
eigingjörn hvöt, innir hann af hendi
þjóöhagslega mikilvægt starf.
Eru til „þarfir
8amfélagsins“?
Israel gerir greinarmun á fram-
leiðslu til gróöa og framleiöslu til
þess að fullnægja þörfum „samfél-
agsins". Rök Geirs Hallgrímssonar
gegn þessum greinarmun eru sterk.
En bæta verður við nokkrum orðum
um þarfahugtakiö. Margir skilja þaö
ekki, aö þarfir mannanna eru hug-
lægar og afstæðar. Þær eru ólíkar,
því að mennirnir eru ólíkir. Þörf í
huga eins mans er ekki þörf í huga
annars. Stúlka, sem er að finna
maka, hefur þörf fyrir snyrtivörur,
samkvæmisklæðnað og heimsóknir í
öldurhús, þó aö miöaldra maöur hafi
ekki þá þörf. Og þörf stúlkunnar
getur verið mjög sterk, hún getur
verið tilbúin til þess aö fórna miklu
fyrir hana. Hljómlistarunnandi hefur
þörf fyrir hljómflutningstæki og
íþróttamaöur fyrir íþróttabúning.
Þessir menn geta allir fullnægt þörf-
um sínum á markaönum (að minnsta
kosti í hinu vestræna iðnskipulagi,
þar sem almenn lífskjör eru betri en
bæði á öörum tímum og stöðum).
Oröið „þörf" getur reyndar valdið
misskilningi, því að þaö felur í sér, að
þörfinni verði að fullnægja, jafnvel að
ríkið veröi að fullnægja henni, ef
einstaklingurinn geti það ekki sjálfur.
Orðið „löngun" er sennilega heppi-
legra. (Auðvitaö eru til þarfir, sem
veröur aö fullnægja, til þess að
einstaklingur komist af, hann veröur
að hafa í sig og á. En þær eru ekki
þarfir í hagfræðilegum skilningi,
heldur lífeðlisfræðilegum. Einstakl-
ingurinn þarf ekki tilteknar vörur,
heldur tiltekið lágmark hitaeininga
(kaloría) til þess að komast af, og
hitaeining er lífeölisfræðilegt hug-
tak, en ekki hagfræðilegt. Ruglandi í
þessu efni er mjög algeng, Israel er
ekki einn um hana.)
Til eru reyndar einnig þarfir, sem
eru ekki einstaklingsbundar í þeim
skilningi, að einstaklingurinn geti
hæglega fullnægt þeim sjálfur og á
sinn kostnað. Þessar þarfir — svo
sem þörfin fyrir vegi, flugvelli, vita og
síma — eru samþarfir. Hver á að
fullnægja þeim? Ríkisstjórnin verður
sennilega aö fullnægja þeim flestum.
En þá er rangt, sem Israel segir, að til
séu „þarfir samfélagsins". Til eru
einungis þarfir einstaklinganna, sem
lifa saman, sumar þeirra eru einka-
þarfir, aðrar samþarfir. „Samfélagiö"
er ekkert fyrirbæri utan og ofan við
þessa einstaklinga, það hugsar ekki
eða finnur til (enda komast orðin
„þarfir samfélagsins" í bók Israels
sennilega næst því að merkja: hug-
myndir „samfélagsfræðinganna" um
það, hvaða þarfir aðrir eigi að hafa).
(Ólafur Björnsson prófessor ræöir
um valfrelsi neytandans í bókinni
•m