Morgunblaðið - 30.10.1979, Blaðsíða 30

38
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 30. OKTÓBER 1979
lill" \\Wr' 11111"' 11111'"' lllll",,r IIIIIH1"" IIIHI"" llll'
...Illltí ..lllilíll .„lllllll .dlÆnlllll .i itlllljl .iHllllll „.miill!
Ingibjörg Björnsdóttir deildarstjóri:
Alkóhólismi er
fjölskyldusjúkdómur
Drykkjusýki eða alkóhólismi
er sjúkdómur, sem stigversnar
og leiðir til dauða, sé þróun hans
ekki stöðvuð. Komist sjúkdóm-
urinn á skrið, hefst sorgarleikur
með þátttöku allrar fjölskyldu
þess, sem drekkur. Alkóhólismi
hefur því verið nefndur fjöl-
skyldusjúkdómur og það með
nokkrum rétti, eins og síðar
verður sýnt fram á. Komi áfeng-
isvandamál fram innan fjöl-
skyldu, bregzt hún öll við á þann
hátt, sem hverjum og einum er
eðlilegastur í ljósi reynslu sinn-
ar og þroska, að ógleymdri þeirri
þekkingu, sem fyrir hendi er á
sjúkdómnum. Öll þau viðbrögð,
sem hér verða dregin fram, eru
eðlileg, mannleg viðbrögð við
aðstæðum, sem fólki eru ofviða.
Þá er og ástæða til að taka fram,
að alkóhólismi er lúmskur sjúk-
dómur, sem þróast hægt í byrj-
un. Það má segja að hann læðist
aftan að fjölskyldunni, og þegar
hann er kominn á gólf, villir
hann iðulega á sér heimildir
lengi framan af. Fjölskyldan veit
sjaldnast að hún er að takast á
við sjúkdóm, þótt það geti
hvarflað að henni á stundum.
Það er þó augljóst að verið er að
bregðast við drykkju, sem komin
er úr hófi. Beinast liggur við að
álykta — og það gerir fjölskyld-
an — að vandinn, sem verið er að
glíma við, sé að koma drykkj-
unni í hóf, og út á það gengur
glíman — að stjórna drykkjunni.
Viðbrögðin beinast síðan að
þessu verkefni samfara því að
laga sig að þeim aðstæðum, sem
þessi árangurslausa barátta
kallar fram.
Hér verður gerð tilraun til
þess að lýsa þeim vanda, sem
vímuáþjáð fjölskylda horfist í
augu við. Vímugjafinn er áfengið
og þrátt fyrir það að orka
fjölskyldunnar fari í það að
koma stjórn á áfengið, hefur
áfengið tekið við stjórninni á
heimilinu.
Við skulum hugsa okkur að
faðirinn sé alkóhólistinn í fjöl-
skyldunni, því það að taka kven-
alkóhólistann með verður of
langt mál. Hvernig er að vera
barn í þessari fjölskyldu? Hér
verður gerð tilraun til þess að
lýsa því, en jafnframt viður-
kennt, að lýsingin verður frá
sjónarhorni áhorfanda en ekki
barnsins sjálfs. Lítum fyrst á
föðurinn. Hversu vel getur virk-
ur alkóhólisti gegnt föðurhlut-
verki sínu? Á fyrri stigum sjúk-
dómsins, meðan neyzlunni er
stjórnað að einhverju marki,
getur hann haldið sér frá áfengi
meðan hann sinnir vinnu sinni
og eins ef mikið er í húfi. Þannig
felur hann sjúkdóminn fyrir
öllum og kemur inn þeirri hug-
mynd hjá heimilisfólkinu, að
hann geti stjórnað áfenginu,
þegar hann vill. Þessi blekking á
síðar eftir að verða fjölskyldunni
örlagarík og loka augum hennar
fyrir því, að þróast hefur aukið
þol fyrir vímugjafanum samfara
fíkn, sem bæði er sálræn og
líkamleg. Fíknin eykst í kjölfar
hvers drykkjutímabils, sem
kemur fram í síaukinni þörf
fyrir meira magn til að kalla
fram þá líðan, sem sótzt er eftir.
Þegar þessi þróun er einu sinni
komin í gang, mun hann drekka
án tillits til afleiðinganna fyrir
fjölskylduna, heilsuna og starfið.
Hann er sljór fyrir því að
drykkjan aftrar honum frá því
að ná þeim markmiðum sem
hann setti sér í lífinu. Þrátt fyrir
að afleiðingarnar leiði til þess að
hann þverbrjóti flest það, sem
hann veit bezt og réttast, þar
sem hann getur ekki horfzt í
augu við lífið án áfengis, kémur
hann sér upp kerfisbundnum
vörnum, sem birtast í afsökun-
um og réttlætingu, því að skella
skuldinni á aðra og skjóta sér
undan því að viðurkenna fíkn
sína.
Áhrif alkóhólisma á barnið í
fjölskyldunni koma að hluta til
beint frá alkóhólistanum, en
einnig frá móðurinni og siðan
frá andrúmsloftinu á heimilinu.
Samfara þróun sjúkdómsins
fækkar þeim tilvikun, sem fjöl-
skyldan gerir eitthvað í samein-
ingu. Fordómar valda þessari
fjölskyldu ríkulegri skammar-
tilfinningu, hún dregur sig
smám saman inn í einangrun
heimilisveggjanna og þar dregst
hver og einn hægt inn í eigin
skel.
Viðbúið er að foreldrum gangi
illa að sameinast um uppeldi
barnanna. Barnið þarfnast
beggja foreldranna til að læra
hinar óskráðu reglur samfélags-
ins. En þar sem alkóhólistinn á
það til að virða ekki þessar
reglur, getur hann ekki verið
góður kennari né fordæmi. Ör-
yggisleysi hans, eigingirni,
óþolinmæði og óáreiðanleiki ger-
ir hann ófæran um að halda uppi
samkvæmni í aga. Um uppeldið
geta staðið stöðugar deilur og
átök, þannig að barnið veit harla
lítið hvers er vænzt a því. Barnið
kann að saka sjálft sig um
þessar deilur foreldranna auk
drykkjutúranna, sem fylgja
þeim. Barnið dregur síðan þá
ályktun, að eitthvað af göllum i
fari þess sjálfs setji drykkjuna
af stað og valdi ógæfunni á
heimilinu. Þannig getur barnið
orðið blórabelgur og refsað
sjálfu sér á miskunnarlausan
hátt. Þá getur það og gerzt, að
barnið neyðist til að taka af-
stöðu með öðru foreldranna gegn
hinu, sem endar með algjöru
virðingarleysi gagnvart báðum.
Reiðin er tilfinning, sem gerir
sig smátt og smátt heimakomna
á heimilinu. Reiði foreldranna
hvors til annars bitnar oft
stjórnlaust á saklausu barninu,
sem kann ekki að verjast henni
né heldur kann það að fá eðlilega
útrás fyrir þá reiði, sem vaknar
með því sjálfu. Reiði foreldranna
hvors til annars getur orðið til
þess að öðru þeirra fer að verða
óeðlilega annt um barnið. Það
þarf ekki að vera til marks um
svo mikla væntumþykju, heldur
gert í þeim tilgangi að vinna
barnið á sitt band og særa hitt
foreldrið.
Þegar faðirinn finnur fyrir
minnkaðri karlmennsku, birtist
ráðaleysi hans oft í ruddaskap,
sem snýst gegn einum eða fleir-
um í fjölskyldunni. Hjálparvana
barnið elur með sér reiði til
föðurins, jafnvel hatur og hefnd-
arhugmyndir, sem síðar vekja
sektarkennd og ótta við að veita
þessum tilfinningum útrás.
Þetta tilfinningaástand getur
orðið varanlegt með barninu og
valdið lífstíðarvandamáli í sam-
skiptum þess við annað fólk.
Barnið, sem móðirin fær á band
með sér, getur orðið óeðlilega
háð henni og um leið orðið
skotspónn fyrir sjúklega af-
brýðisemi alkóhólistans og reiði,
þar eð konan sýnir barninu
meiri ástúð og sinnir því meira
en honum. Þá getur svo farið, að
barnið gefist upp fyrir þessari
látlausu togstreitu og snúist
gegn báðum foreldrunum. Því
kann jafnvel að finnast, að
móðurinni sé um að kenna
drykkja föðurins og það hafnar
þeim báðum og myndast við að
sýna yfirborðslegt sjálfstæði.
I áfengisvímunni gefur alkó-
hólistinn börnum sínum oft
rausnarleg loforð, sem hann er
ófær um að standa við en slíkt
leiðir af sér tíð vonbrigði. Þessi
reynsla getur orðið að djúpstæðu
vantrausti í sálarlífi barnsins og
haft skaðleg áhrif á náin sam-
skipti þess við annað fólk um
langa framtíð.
Þegar börnin verða vör við
fordóma samfélagsins gagnvart
alkóhólisma, getur þeim fundist
að þau séu frábrugðin öðrum
börnum, þau draga sig þá útúr
hópnum, einangrast og skamm-
ast sín. Þessi einangrun styrkir
enn frekar ranga sjálfsímynd
þeirra og staðfestir hugmyndir
þeirra um það, að þau séu án
allra verðleika. Viðbrögð þeirra
geta eins orðið þau að leiðast inn
í félagsskap „klíkunnar", sem á
um sárt að binda eins og þau, og
berast þannig í auðnuleysi sínu
út á vafasamar brautir.
Tjáskipti í þessari fjölskyldu
verða nokkuð með sínu lagi.
Tilfinningarnar, sem knýja á um
útrás, eru reiði, sárindi, gremja,
kvíði, ótti, áhyggjur og sektar-
kennd. Þessar tilfinningar vill
fjölskyldan þó sízt tjá sig um eða
viðurkenna að séu til staðar.
Þær eru þó það sterkar, að þær
komast út eftir krókaleiðum ef
ekki beint í orðum. Þær koma
fram í orðunum, sem ekki eru
sögð, tóninum, þegar verið er að
ræða hversdagslega hluti,
augnaráðinu, fasinu, orðavalinu.
Þessi fjölskylda tjáir tilfinn-
ingar sínar þó það sé gert á
óbeinan hátt og boðin komast til
skila með ótrúlega mikilli ná-
kvæmni.
Karlsímyndin, sem drengur-
inn í fjölskyldunni hefur að
fyrirmynd, er yfirleitt mjög af-
skræmd. Sumir alkóhólistar
hvetja til andfélagslegrar
breytni hjá börnum sínum með-
an þeir drekka og refsa þeim
síðan fyrir það, þegar af þeim
rennur. Slíkt gerir barninu erfitt
fyrir að koma sér upp samræmd-
um viðmiðunum til að breyta
samkvæmt. Kröfur alkóhólist-
ans geta verið óútreiknanlegar
og mótsagnarkenndar og gera
fjölskylduna ráðvillta. Á stund-
um er börnunum gert að axla
ábyrgð umfram aldur og þroska
og í annan tima reyna þau
vantraust og ofverndun.
Alkóhólistinn þarf að fá sjúk-
legum þörfum sínum fullnægt og
hann fær fjölskylduna til að
sinna því með hljóðri hótun um
að sé óskum hans ekki sinnt,
muni hann detta í þaö ella.
Viðbrögð fjölskyldunnar eru
undirgefni, sem virðist vera
henni eðlileg, en undirniðri ólgar
reiðin. Hefndarhugmyndir og
sjálfsvorkunn togast á í hugan-
um.
Oréttlæti alvarlegrar refs-
ingar, sem barnið verður stund-
um að sæta fyrir minniháttar
misgjörðir, er í ósamræmi við
öfgafullt tal og ógeðfellda hegð-
un og ábyrgðarleysi föðurins,
þegar hann er drukkinn, og hann
kemst upp með það óhegnt.
Reynslan af því að maður er ekki
ábyrgur gerða sinna undir áhrif-
um áfengis, getur greypzt í
barnið með þeim afleiðingum að
það síðar á ævinni freistist til að
hagnýta sér þessi brögð.
Dóttirin í fjölskyldunni getur
átt sín sérstæðu vandamál. Það
eru síður líkur á því að hún verði
skotspónn fyrir fjandsamlegar
tilfinningar föðurins. Líklegra
er, að hún verði sú, sem hann
laðast að, að það sé hún, sem
standi með honum á móti móð-
urinni. Hún er engu að síður háð
móður sinni og því getur sekt
hennar gagnvart' móðurinni
valdið henni erfiðleikum. Sé hún
stuðningsmaður föðurins er við-
búið að hún sé sú eina, sem getur
haft áhrif á hann. Það er því
vísast að hún axli þyngsta
ábyrgð á föðurnum í hvert sinn,
sem hann drekkur. Hverju
drykkjutímabili fylgir tilfinning
um að hann hafni henni. „Ef
honum þætti vænt um mig,“
hugsar hún „þá myndi hann ekki
drekka." Hún á á hættu að rugla
saman ölvun og karlmannlegu
sjálfstæði, þar eð hann skýrir
drykkju sína sem uppreisn gegn
móðurinni. Hugmyndir sem
þessar geta haft áhrif á makaval
hennar og það, hvernig hún á
eftir að fara sjálf með vín.
Ekki er hægt að skiljast svo
við þessa fjölskyldu, að ekki sé
minnst eitthvað á móðurina og
eiginkonuna. Hinar vonlausu til-
raunir fjölskyldunnar til að
stjórna drykkjunni birtast í því
að fela og ljúga til um hversu
drykkjan er alvarleg. Þetta fell-
ur oftast mest í hlut eiginkon-
unnar. Hún felur fyrir honum
peninga heimilisins, neitar hon-
um um kynlíf, vandar um við
hann, hótar, fjarlægir áfengis-
birðir og hellir þeim niður,
kallar á lögregluna, leggur hann
inn á sjúkrahús, fer frá honum,
skilur við hann. Því óvirkari
þátttakandi sem eiginmaðurinn
verður í fjölskyldulífinu, þeim
mun meir tekur hann að sér
hlutverk uppreisnar- og óknytta-
barns. Þegar það gerist, tekur
eiginkonan að sér hlutverk
beggja foreldranna og verður í
senn móðir og faðir barnanna,
sem um leið fjölgar um eitt. Hún
er í senn áhyggjufull, kvíðin, sár
og reið og finnur auk þess til
sektarkenndar og einmanaleika.
Hún grípur þá jafnvel til þess
ráðs að ráðast að þeim, sem við
drykkjuvandann stríða, eða að
börnunum og reynir að réttlæta
hegðun sína um leið og hún
finnur til sketarkenndar vegna
þess, sem hún gerði. Hún reynir
eitt af því sársaukafyllsta og um
leið tilgangslausasta af öllu, að
ásaka hinn aðilann, en finnast
um leið hún vera sek um drykkju
hans. Það er mikið álag á þessari
konu og þar sem hún er viðkvæm
fyrir líkamlega, koma fram
sjúkleg einkenni. Þá kemur að
því að hún spyr sjálfa sig: „Er ég
að missa vitið?" Líti hún framan
í mann sinn, er hún lifandi
hryggðarmynd þess vandamáls
sem sjúkdómur hans hefur skap-
að henni. Örvæntingarfull, ráð-
villt og hjálparvana bregst hún
við vandanum á þann hátt að
stuðla að eigin niðurlotum.
Margar gefast upp og yfirgefa
alkóhólistann. Aðrar verða
áfram við hlið hans og taka á sig
áföll á áföll ofan, þar eð þær líta
á hann sem sjúkan mann, sem
þær geta ekki yfirgefið. Enn
aðrar sætta sig við hjónaband
með þessum einkennum, enda
þótt það sé of erfitt á stundum.
Þær njóta verðleika sinna í
sambúð, þar sem þær finna, að
þeirra er þörf og njóta þess
jafnvel að hafa einhvern háðan
sér. Framlag eiginkonu til
vandamáls fjölskyldunnar getur
orðið meira en alkóhólistans
enda þótt vandræðin, sem hann
skapar séu mun augljósari.
Ómeðvitað getur hún viðhaldið
óbreyttu ástandi þrátt fyrir all-
ar tilraunir, sem hún leynt og
ljóst gerir, til lausnar vandan-
um.
Vímuáþjáð fjölskylda er fjötr-
uð af öflum, sem hún eyðir
mestallri orku sinni til að
styrkja, þvert ofan í öll áform
um að leysa áfengisvandamál
föðurins — eiginmannsins —, en
vandamálið ágerist þó stöðugt.
Hún er hjálparþurfi og hjálp er
að fá. Hver sem er í fjölskyld-
unni getur stigið fyrsta skrefið í
átt til bata, en allir bíða eftir því
að alkóhólistinn geri það og
biðin getur orðið býsna löng. Ef
aðeins móðirin og börnin vissu,
að þau geta leitað sér hjálpar og
hafið raunhæfar aðgerðir til
lausnar vandanum, þá gæti sorg-
arleikur þessi heyrt fortíðinni til
í nánustu framtíð.
Ingibjörg Björnsdóttir
deildarstjóri áfengis-
varnadeiídar Heilsu-
verndarstöðvar Reykjavíkur.