Morgunblaðið - 17.05.1980, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR17. MAÍ1980
Síra Rögnvaldur Finnbogason
rœðir við Zóphónías Pétursson sjötugan
Af þessum heimi
ogöðrum~.
í hraunbarminum sunnan undir Stapafelli stendur hús
sem byggt var fyrir fáum árum. Hjónin sem hér búa eru
Stella Siguröardóttir og Zóphónías Pétursson. Þau eru
bæöi úti viö þegar mig ber aö garöi og eru aö sá til blóma
og undirbúa jarðyrkju sumarsins þarna mitt í úfnu
hrauninu. Eftir aö hafa heilsaö og látiö viöeigandi orö falla
um veöurblíðuna á þessu maíkvöldi geng ég í bæinn.
Erindiö var raunar aö eiga viötal viö húsbóndann, en hann
nálgast sjötugsaldurinn óöfluga, á afmæli hinn 17. maí.
Þegar ég er búinn aö hreiöra um mig í bókaherbergi
Zóphóníasar, þar sem góð sýn er til Stapafells biö ég hann
aö segja mér frá fööur sínum og móöur og þeim
skyldmennum sem honum eru hugleiknust úr bernsku.
— Ég er aö vísu fæddur í
Reykjavík, faðir minn var Pétur
Zóphóniasson, ættfræðinfjur og
móðir mín var Guðrún Jónsdóttir
frá Ásmundarstöðum á Melrakka-
sléttu. Þejjar ég var árs gamall fór
ég með Þorbjörgu móðursystur
minni þangað norður til afa míns
og ömmu o(t var hjá þeim þangað til
é(? var níu ára. Jón Árnason, afi
minn, var mikill báta- o« skipa-
smiður og óðalsbóndi á Ásmundar-
stöðum og þarna átti ég indæla
bernsku. Þegar ég kom hingað
suður aftur til Reykjavíkur var ég
bæði læs, skrifandi og reiknandi og
fór þá í skóla, níu ára gamall.
Noröur á Sléttu
R: Nú er sagt að Sléttan sé
heldur ömurlegur staður. Svo skilst
flestum þeim sem ekki hafa komið
þar. En mér hefur heyrst á þér
Zóphónías, að þetta væri allt annar
heimur en fólk gerir sér í hugar-
lund, þetta væri veröld full af
töfrum, ekki síst á vorin, þegar
fuglarnir koma og æður fer að
hreiðra sig.
Z: Það er mikið rétt hjá þér að á
Sléttu eru ekki miklar fjallasýnir,
en þar er allt þakið af vötnum, sem
eru full af lífi, bæði silungi og
öðrum vatnaverum og allt iðar af
fugli. Vorið og sumarið er mjög
fagur tími þarna norður frá þegar
sólin sest ekki og þar eru ákaflega
miklar stillur og fögur vor. Hitt er
annað mál, að á veturna, þegar
norðaustanáttin leggst að, þá getur
orðið dálítið drungalegt á þessu
siéttlendi. Þegar litið er til baka
man maður allt sem var bjart,
þegar varpið var gengið og hugað að
dún og fugli, og farið ríðandi um
þetta sléttlendi.
R: Það hefur mikil breyting orðið
á byggð þarna eins og víðar á þessu
landi, síðan þú varst að vaxa þar ú
grasi og margur bærinn farið í eyði,
trúi ég ...
Z: Já, ég er uppalinn þarna á
Ásmundarstöðum á kirkjustað, þar
sem afi bjó og þar hafði hann
vinnumenn, — hann hafði bæði
fjósamann og fjármann og auk þess
kaupamann. Hann þurfti í raun og
veru ekkert annað að gera en að
segja f.vrir verkum og hugsa um
sína bátasmíði og fara á sjó til að
ná sér í sel eða fisk, eða eitthvað
þess háttar og hugsa um æðarvarp-
ið. Þegar einyrkjan tók við þá var
mörgum mönnum það ofviða að
nytja öll þessi hlunnindi samfara
fjárbúskap og útræði og þess vegna
fluttust margir burt og jarðirnar
lögðust í eyði, sér í lagi þær sem
byggðust mest á hlunnindum, þær
hafa orðið verst úti. En þarna var
allt annað búskaparlag, þegar ég
var ungur.
Hildur fróöa
R: Þetta hefur verið töfraheimur
fyrir ungan dreng og hún fylgir þér
meðan þú lifir, þessi nóttlausa
voraldarveröld og þau ævintýri öll
sem þú hefur upplifað á Sléttu?
Z: Já, ég er forsjóninni þakklátur
fyrir að alast þarna upp og það eru
ákaflega margar minningar sem ég
á frá þessum árum, og sérstaklega
frá ömmu minni, Hildi Jónsdóttur,
sem nefnd var hin fróða, því að hún
kunni ógrynni af sögum og fornum
fróðleik sem hún var alveg óspör á
og sérstaklega í skammdeginu á
veturna, þegar rökkursvefninn var
yfir, þá tók maður oft dúntutlu hjá
henni og fékk sögu fyrir, og þær
voru margar sögurnar sem maður
fékk líka þegar verið var að
breiskja dúninn sem kallað var, þ.e.
að hreinsa hann. Þá sat maður við
hlóðarhelluna og hlustaði lang-
tímum saman.
R: Hún hefur verið sagnasjór
þessi gamla kona.
Z: Hún var það, og líka feikilega
ættfróð og stálminnug þannig að
það fór ekki á milli mála sem hún
sagði, það mátti fletta því upp í
bókum síðar, og það stóðst alltaf —
allir hlutir sem hún talaði um.
Hennar er getið í bókinni „Sóp-
dyngja" eftir Braga Sveinsson, sem
Hildar fróðu, og þar eru nokkrar af
sögum hennar, en samt fáar.
R: Hvernig var hugarheimur
þessa fólks. Var ekki mikil trú á
huldar vættir á Sléttu á þessari tíð
og þá draugahræðsla þegar
skammdegið fór yfir og allt var
líkast því að gengið væri inn í
veröld þjóðsagnanna?
Z: Sennilega hefur það nú sum-
staðar verið, en samt sem áður var
það svo á Ásmundarstöðum, hjá
ömmu minni, að hún sagði okkur
aldrei neinar ljótar sögur eða
draugasögur, vegna þess að sjálf
var hún mjög trúuð og það fólk allt,
og hún var alveg viss um það að
allir menn hlytu fyrr eða síðar vist
í náðarfaðmi Abrahams, ef svo
mætti að orði komast. Jafnvel þeir
sem væru villuráfandi sálir og aðrir
nefndu drauga eða svipi, þeir væru
aðeins um stundarbið á þessu reiki
sínu og mundu hljóta sæluvist í
lokin. I raun og veru var ekkert víti
til í hugarheimi þessa fólks þarna
norður frá, þar var aðeins sæluvist.
R: Já og svona tímabundið limbo,
eins og kaþólska kirkjan hefur
kennt.
Z: í raun og veru var það svo, 6
hreinsunareldurinn kominn í
breyttu og öðru formi. Hann var
búinn að breyta um svip og orðinn
miklu mildari en hinn upphaflegi
kaþólski hreinsunareldur. Það var
kirkjugarður þarna rétt hjá og þá
trú innprentaði hún okkur að eng-
inn væri raunverulega í þessum
kirkjugarði. Helst að þeir sem væru
mjög jarðbundnir kæmu einstöku
sinnum og þá í kirkjuna, en alls
ekki í kirkjugarðinn.
R: Það hefur farið þvert á henn-
ar trúarskoðanir að ala með ykkur
ótta við framtíðina?
Z: Algjörlega. Þarna höfðu að
sjálfsögðu farist sjómenn, innlendir
og erlendir. T.d. norskur stýri-
maður, ég man eftir marmaraplöt-
unni á leiðinu hans og við umgeng-
umst þennan stýrimann með mikilli
virðingu fyrir afreksverk hans.
Okkur var kennt það að ef við
einhvern tíma fyndum lík þá ættum
við að gera því til góða, og þá myndi
allt fara vel. Við fórum allra ferða
okkar þarna norður frá, sama hvort
bjart var eða dimmt, — það skipti
engu máli.
R: Þú sagðist hafa verið orðinn
læs þegar þú komst suður. Hver
kenndi þér þessa göfugu kúnst, —
var það þessi gamla kona, amma
þín, spyr ég Zóphónías.
Z: Já, bæði hún og móðursystir
mín, og loks var ég prófaður með
því að lesa húslesturinn. Ég æfði
mig vel á honum áður, og þótti
þetta mikil viðurkenning á kunn-
áttu minni, og vandaði mig mjög
mikið til þess að koma þessu
hátíðlega verkefni með sóma frá
mér.
R: Og forskriftarbækur hafa að
sjálfsögðu verið til staðar?
Z: Já, ömmubróðir minn hafði
farskóla þarna og ég fékk forskrift-
arbækur og var kennt að draga til
stafs á réttan hátt.
R: Og þetta hefur verið sú undir-
staða sem þú hafðir í veganesti
þegar þú komst svo til stórborgar-
innar, níu ára gamall.
Z: Já, og ég kunni smávegis í
reikningi líka.
Til Reykjavíkur
R: Hafðir þú séð systkini þín og
foreldra á þessum átta árum, eða
komstu sem framandi gestur suður
aftur?
Z: Ég hafði séð bræður mína í
svip. Þeir komu norður nokkru áður
en ég fór.
R: Og þið hafið farið með skipi
suður?
Z: Við fórum með Sterling — á
fyrsta plássi.
R: Tók það ekki langan tíma að
sigla frá Raufarhöfn, spyr ég.
Z: Jú. Ég hafði nú ekki gott
tímaskyn þarna, en ég held það hafi
verið hálfur mánuður að minnsta
kosti, ef ekki meira. Ég man best
etir Guðjóni bryta, sem spilaði á
mandólín og söng. Hann hafði líka
kvöldvökur fyrir okkur og þar voru
sagðar sögur og Ingimundur, bróðir
Kjarvals, lék á fiðlu og Tobba söng.
R: Þetta hefur verið fjölskrúðugt
mannlíf?
Z: Já, þetta var nýr heimur sem
ég var allt í einu staddur í,
sveitastrákurinn. En ég man það,
þegar ég kom suður og skipið
lagðist að hafnarbakkanum að ég sá
föður minn í fyrsta sinn. Ég hafði
ekki hugmynd um hvaða maður
þetta var fyrr en Viðar bróðir minn
benti mér á að þetta væri faðir
minn.
R: Hvernig tilfinning er í brjósti
drengs, níu ára gamals, sem sér
föður sinn í fyrsta skipti?
Z: Mér fannst hann, svona miðað
við þá frændur mína á Sléttunni
sem ailir voru þrekmiklir og stórir,
að maðurinn væri heldur visinn og
krangalegur, þar sem hann stóð
þarna í morgunkælunni.
R: En það hefur nú kannski
breyst?
Z: Já. Reisn hans og glæsi-
mennska var sú, að það fór fljótt af.
Ég man að við fórum heim í bíl og
þegar við komum heim var þar
Hrafnhildur yngri systir mín með
allar vinkonur sínar. Þær voru víst
fimm eða sex og ég þessi strákur
þarna á sauðskinnsskóm og stutt-
buxum heilsaði þeim auðvitað að
sveitasið og kyssti þær allar. Það
vakti mikla kátínu, sem ég gleymi
ekki.
R: Svo varstu náttúrlega sendur í
barnaskóla. Var það ekki Mibæjar-
skólinn?
Z: Jú, jú. Ég fór í Miðbæjarskól-
ann hjá Mortin Hansen. Það var
ágætur skóli. Við urðum miklir
vinir ég og hún Guðlaug gamla
Arason. Hún kenndi mér afar lengi
og tók mig í marga bekki til þess að
sýna forskriftir, því að hvernig sem
á því stóð þá féll mín skrift svo vel
að hennar, að hún hélt að ég hefði
lært af sér, og ég hefði haft
einhverja forskriftarbók frá sér
fyrir norðan, en það var ekki. Þaðan
lá leiðin í Menntaskólann þangað til
ég hætti þar í fjórða bekk vegna
berkla sem ég barðist við næstu
árin.
R: Og þetta varð til þess að þú
áttir ekki afturkvæmt í Lærða
skólann, Zóphónías?
Z: Já, þannig fór það. Hinsvegar
hefi ég alla æfi verið sílesandi, og
konan segir, að þegar ekkert heyrist
til mín, þá hafi ég náð í góða bók.
Bridge
R: Þú ert landskunnur fyrir
áhuga þinn í bridgeíþróttinni og ert
eiginlega frumkvöðull að kennslu í
útvarpinu, ef ég man rétt. Þú varst
með fræðsluþætti í bridge, spyr ég.
Z: Jú. Ég hef gefið út eina bók
um bridge: Bridgebókina, sem löngu
er uppseld og ófáanleg. En með
henni skrifaði ég mig eiginlega frá
bridge, það var dálítið skrítið. En
áður kenndi ég lengi bridge og var
með bridgeþætti í útvarpinu, og fór
ætíð með þá í beina útsendingu.
R: Það hefur verið fyrir daga
segulbandsins?
Z: Nei. Það var komið, en ég
þurfti ekki á því að halda. Ég
kenndi líka víða bridge og keppti í
bridge, og það má segja að ég hafi
staðið að stofnun Bridgesambands
íslands. Það varð til fyrir minn
tilverknað.
R: Þau ár sem við erum búnir að
þekkjast hef ég aldrei séð þig
handleika spil, hvað þá meira. En
þetta er skýringin. — Þú hefur
verið búinn að spila og skrifa frá
þér spilafýsnina.
Z: Ég hef löngu lokið þeim kafla í
þessari jarðvist. En ég er út af
mikilli spila- og taflætt. Faðir minn
var skákmeistari í mörg ár, og
mikill bridgespilari og Sturla,
ömmubróðir minn, sem ég var oft
hjá í æsku, hann var líka mikill
skákmaður og ég tefldi oft við hann.
Hann var mikill spilamaður líka.
Þetta er ættlægt hjá mínu fólki,
þannig að það má heita að ég hafi
sloppið vel þarna með bókinni. En
úr því að við ræðum um útvarp, þá
mætti geta þess, að ég mun hafa
verið fyrstur til að halda „Heila-
brotaþátt", en er lauk, vorum við
aðstandendur þáttarins þess full-
vissir, að hann var alltof þungur,
enda hafa þeir er síðan hafa riðið á
vaðið sýnt að svo hefur verið.
Endurholdgun
R: Ég hjó eftir því, að þú sagðir
„í þessu jarðlífi". Þú hefur þá
óhagganlegu trú að menn komi
oftar en einu sinni og oftar en
tvisvar á þessa jörð?
Z: Ég skal segja þér dálitla sögu
af því. Þannig var, að þegar amma
mín sem ég hef áður nefnt, var að
útlista fyrir mér hvernig allir færu
til himnaríkis að lokum, þá var ég,
þó ungur væri, ekki tilbúinn að taka
því, að allir væru þar í sæluvistinni
um alla eilífð, allt frá því að
mannkynið varð til. Mér fannst
þetta slíkur mannfjöldi þar efra, að
mér varð um og ó, og það hlyti að
vera einhver þroskaviðleitni áfram
eftir þetta líf, menn færu ekki svo
undirbúnir héðan, það væri ekki
öllu lokið. Ég hugsaði mikið um
þetta.
R: Þér hafa ekki sýnst þeir vera
þannig í stakk búnir, að þeir ættu
greiðan aðgang að himnaríki.
Z: Nei. Og ekki trúlegt að menn
myndu una við hörpuspil englanna
þarna uppi endalaust. En burtséð
frá því í gamni, þá hef ég sennilega
verið 12 ára þegar ég fór að læra
bókband í barnaskólanum, og fór þá
til föður míns til þess að vita hvað
ég mætti binda 'inn, og þá sagði
hann: „Þú mátt binda þetta,“ og tók
upp tímarit sem voru þar í horninu
í bókaskápnum hjá honum. Ég fór
að glugga í þessi tímarit og það
voru þá tímarit fyrir öll Norður-
löndin um guðspeki, þeosófísk
tímarit á norðurlandamálum. Ég
fór að stauta mig fram úr þessu og
lenti þar einmitt á karma og
endurholdgun. Það var eins og það
hefði verið opnaður gluggi yfir mér
og eftir það hef ég aldrei hvikað frá
því, að þar hlyti að vera fundinn
lykillinn að leyndardómum tilver-
unnar — í raun og veru var það
stærðfræðingurinn í mér, skák-
maðurinn, sem sagði að þetta væri
eina rökrétta svarið við gátunni
miklu.
R: Þú hefur orðið fyrir eins
konar hugopnun?
Z: Það var eins og það væri
kveikt stórt ljós fyrir mér þegar ég
sá þetta. Ég las þetta allt saman og
hef aldrei vikið frá þessari sann-
færingu og síðan hafa þessi fræði
átt hug minn allan.
R: Gastu gert þér nokkra grein
fyrir trúarskoðunum fólks þarna
kringum þig norður á Sléttu —
heldur þú að þessar hugmyndir eða
þeim líkar, hafi átt marga fylgjend-
ur þar norður frá, spyr ég Zóphóní-
as.
Z: Nei. Séra Páll Hjaltalín Jóns-
son, sem var afbragðsmaður og
messaði á annexíunni þriðja hvern
sunnudag á sumrin, var með lang-
lokupredikanir og gamlaguðfræði,
þannig að maður var dauðfeginn
þegar öllu var lokið, og enginn
skildi neitt í því sem hann var að
predika. En hann var þeim mun
skemmtilegri á eftir, þegar afi og
hann fengu sér brennivín frammi, á
bak við smíðahúsið.
R: En hann hefur boðað hreina
trú, og ómengaða?