Morgunblaðið - 17.05.1980, Blaðsíða 34

34 MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 17. MAÍ 1980
.. ^
Jón Viöar Jónsson:
„There is no business like show-
business" segir ameríkaninn og
veit líklega hvað hann er að tala
um. Skemmtanaiðnaðurinn er
auðvitað alþjóðlegt fyrirbæri, eins
og öll stóriðja nútímans, en engu
að síður vekur sjálft orðið hugboð
um eitthvað sem við tengjum öðru
fremur við Bandaríki Norður-
Ameríku. Evrópumönnum þykja
Bandaríkjamenn oft yfirborðs-
kenndir og jafnvel barnalegir og
sé hér á annað borð um þjóðar-
einkenni að ræða — sem ég læt
alveg liggja á milli hluta — birtist
það trúlega hvergi skýrar en í
afurðum þessarar iðngreinar. Á
færiböndum hennar er leik, dansi
og söng steypt saman í þeim
tilgangi að miðla mönnum glað-
værð og fegurð. Áhrifamáttur
bandaríska söngleiksins, músík-
alsins, hlýtur að felast í þvi að
fólki finnst hann svala þörf fyrir
eitthvað sem það getur ekki verið
án, jafnvel þótt fullnægingin sé í
rauninni blekking og þörfin vakni
strax á ný.
Það er því ekki undarlegt þó að
skemmtanaiðnaðurinn og fram-
leiðsla hans veki með mönnum
blandaðar tilfinningar. Við getum
fordæmt hann og afgreitt sem
loddaraskap og lævíslegt tæki til
- -^að heilaþvo almenning, telja hon-
um trú um að allt sé í himnalagi í
heimi sem stefnir beint fram af
hengifluginu. Ef við trúum því að
leiksviðið sé staður til að skerpa
vitund okkar í stað þess að sljóvga
hana hlýtur skemmtanaiðnaður-
inn, hvort sem hann leggur undir
sig leiksvið, kvikmyndir, sjónvarp
eða aðra fjölmiðla, að birtast
okkur sem ímynd þess versta og
siðlausasta sem er hægt að gera
við þessa miðla. En við megum
samt sem áður ekki gleyma þeirri
hlið málsins sem snýr að njótend-
unum, okkur sjálfum, því að innra
með okkur leynist alltaf eitthvað
frumstætt sem showið hrífur með
sér, hvað sem heilbrigð skynsemi
og menntun segja. Og á vissum
augnablikum getur samruni
söngs, dans, leiks, tónlistar og
einfaldrar frásagnar vakiö hjá
okkur tilfinningu sem kemur beint
frá uppsprettu allrar leiklistar.
Eins og gríski harmleikurinn,
sem að sumra áliti er í senn
upphaf og endipunktur allrar
leikrænnar tjáningar, virkjar
músíkalið tónlist, söng, dans og
leik til að kalla fram sérstök
hughrif hjá áhorfendum. Við get-
um kennt þessi hughrif við
lífsgleði, fegurðarþrá eða ein-
hverjar aðrar nautnir sem fá
okkur til að gleyma leiða og
angist. Nútímamenn sækjast eftir
þeim ekki síður en Forn-Grikkir
eða populis Romanus, þó að form-
in sjálf séu hvert öðru frábrugðin
og menn fari misjafnar leiðir að
svipuðu marki. Ég átti t.d. fyrir
nokkru þess kost að sjá Peking-
óperuna, hið forna leikhús
Kínverja, og þó að stíll hennar sé
fíngerðari og agaðri en stíll
músíkalsins krefst hann jafn al-
hliða tjáningar. Músíkalið er
vissulega ekki jafn háþróað list-
form og Peking-óperan að því leyti
að það gerir ekki eins miklar
kröfur til áhorfendanna, en lista-
menn þess verða þó að hafa náð
tæknilegri fullkomnun ekki síður
en Kínverjarnir. í báðum leikhús-
unum horfir maður á sviðslista-
menn sigrast á takmörkunum og
vinna afrek, afrek sem venjulegt
fólk verður að láta sér nægja að
dreyma um. Ég er of ókunnugur
innviðum Peking-óperunnar til að
hætta mér út í listrænan saman-
burð og trúlega yrði hann ekki
músíkalinu hagstæður. Sá sem
hefur einu sinni fallið fyrir freist-
ingum leiksviðsins veit þó vel að
tungumál hvorugs er út í bláinn
og að músíkalið og Peking-óperan
flytja hvort á sinn hátt skiljan-
legan boðskap.
En þó að viss skyldleiki sé með
svo ólíkum leikhúsformum sem
þessum tveimur, getur ekki verið
síður fróðlegt að íhuga það sem
skilur þau að. Þau eru nefnilega
sprottin úr gerólíkum þjóðfélags-
legum jarðvegi og endurspegla allt
aðrar pólitískar aðstæður. Pek-
ing-óperan er yfirstéttarlist og
táknmál hennar skilja þeir einir
sem hafa hlotið hefðbundna kín-
verska menntun. Músíkalið er hins
vegar orðið til í ríki, þar sem allir
eiga að hafa jafna möguleika til að
komast áfram og lifa heilbrigðu og
hamingjusömu lífi. Óhemjulegar
vinsældir músíkalsins langt út
fyrir mörk Norður-Ameríku stafa
eflaust ekki síst af því að það fer
ekki í manngreinarálit, gerir eng-
ar sérstakar kröfur um menntun
og býður öllum að taka þátt í
veislunni, sem geta á annað borð
borgað miðann sinn. Það er auð-
velt að laga músíkalið eftir gróða-
vænlegri miðlum en leiksviðinu,
þó að trúlega njóti það sín best á
því og það er einnig handhægt til
útflutnings. Grófgerð og bein-
skeytt áhrifabrögð þess þola vel
það hnjask sem fylgir flutningi úr
einum miðli í annan.
Broadway er háborg músíkals-
ins og margir af frægustu söng-
leikjum okkar tíma hafa hafið
sigurför sína um heiminn þar. En
bakhliðin er ekki jafn fögur og
ytra borðið, a.m.k. dregur maður
þá ályktun eftir að hafa séð
nýjustu kvikmynd Bob Fosse, All
that jazz, sem er nú verið að sýna
í New York. í myndinni er lýst
starfi og endalokum dansahöfund-
ar eða balletmeistara, sem hefur
helgað skemmtanaiðnaðinum á
Á svölum Casa Rosada;
Patti LuPone í hlut-
verki Evitu syngur
sönginn fræga, Don’t
Cry for Me Argentina.
Broadway alla krafta sína, en er
nú að þrotum kominn. Hann er
fjölhæfur og snjall listamaður og
nýtur virðingar jafnt undirmanna
sinna á sviðinu sem framleiðand-
anna, þeirra stórkapítalista sem
halda í alla þræði og hirða gróð-
ann fyrir eigin hönd eða þeirra
sem þeir fjárfesta fyrir. í fyrstu
grein minni frá Broadway lýsti ég
nokkuð leikhúsrekstrinum þar og
því gróðasjónarmiði sem er þar
allsráðandi. í All that jazz kynn-
umst við hinni mannlegu hlið
þessa fyrirkomulags. I upphafs-
atriði myndarinnar er dansa-
meistarinn, frábærlega leikinn af
Roy Scheider, að prófa hóp nýrra
dansara, sem sumir eru ósköp
viðvaningslegir, á meðan fram-
leiðendurnir sitja lengst aftúr í
sal, alvöruþrungnir og ábúðar-
miklir. Þeir hafa örlög hvers
einasta listamanns og hverrar
sýningar í höndum sér og áhorf-
endum er ekki boðið upp á annað
en það sem hefur hlotið náð fyrir
þeirra augum. Niðurlægingu lista-
mannsins fyrir þessu valdi pen-
inganna er lýst víða í myndinni á
eftirminnilegan hátt, t.d. þegar
framleiðendurnir hrista höfuðið
yfir ofsafengnu dansatriði með
erótískum undirtóni, sem dansa-
meistarinn hefur samið og æft.
Þannig rekst löngun listamanns-
ins til að leggja eitthvað af
sjálfum sér í verk sitt á við
hagsmuni auðsins, sem spyr að-
eins um smekk lýðsins. Og út úr
þeirri klemmu er engin von til að
listamaðurinn geti brotist, hversu
langt sem hann nær á sínu sviði.
All that jazz er bitur mynd og
lýsing hennar á andrúmsloftinu í
leikhúsum Broadway virðist sann-
ferðug. Fáir ættu heldur að þekkja
það betur en Bob Fosse, sem á að
baki sér glæstan feril á Broadway
sem dansahöfundur, leikstjóri og
söngleikjahöfundur, og það er ekki
erfitt að greina drætti hans sjálfs
á bak við andlit aðalpersónunnar.
Við sjáum allt sem fram fer með
augum hennar og þessari hug-
lægni er fylgt eftir í stíl og
frásagnarmáta myndarinnar á yf-
irvegaðan hátt. Myndir og atriði
þjóta hjá með sótthitakenndum
hraða, sem eykst eftir því sem á
líður myndina og lætur okkur
finna fyrir spennunni og því ákafa
vinnuálagi, sem brýtur listamann-
inn að lokum niður. Líkamlega
nærgöngular nærmyndir af hrein-
lætisathöfnum og pilluáti hans
skiptast á við breið atriði úr
danssýningunum, sem hann eyðir
öllum kröftum sínum í. Þannig
leggur óraunveruleiki dansins
sífellt meir undir sig af einkalífi
listamannsins, sem er reyndar allt
í molum, uns ekkert er eftir að
lokum. Hann hefur þá verið flutt-
ur á sjúkrahús, helsjúkur af
kransæðastíflu, en hlýðnast ekki
strangri skipun læknisins um al-
gera hvíld. Jafnvel þar losnar
hann ekki úr hörðu tempói vinn-
unnar og heldur áfram að fá
hugmyndir að nýjum dönsum og
sýningum, sem hann útfærir um
leið og hann er sloppinn út. En
sjúkdómurinn ágerist, veruleikinn
hverfur sýn og trylltir dauðadans-
ar geisa um tjaldið á meðan líf
hans fjarar út. í einu atriðinu
skiptast myndir af lifandi hjarta
listamannsins, sem læknar skera
í, á við myndir af framleiðendun-
um þar sem þeir ræða fjárhagsaf-
leiðingarnar, sem dauði hans
muni hafa í för með sér og komast
að þeirri niðurstöðu að bráður
dauði hans muni koma sér best
fyrir þá. Lógík skemmtanaiðnað-
arins, sem listamaðurinn hefur
fórnað lífi sínu, gengur þannig á
endanum best upp í dauða hans.
Að lokum stöðvast dansinn
skyndilega og rennilás er rennt
fyrir plastpoka með líki hans í.
Showið hefur tekið sinn toll og er
á enda.
En þó að í All that jazz sé
þannig deilt hart á miskunnar-
leysi og fánýti alls showbisness,
leynir sér ekki að höfundur mynd-
arinnar ber í brjósti sterkar til-
finningar til Broadway. Hann
reynir ekki að bera í bætifláka
fyrir eitt né neitt, þvert á móti
játar hann syndir sínar af
hreinskilni, en það er eins og
iðrunin verði aldrei fullkomlega
einlæg. Eins og aðalpersóna
myndarinnar er hann sjálfur ger-
samlega á valdi þess sem hann
hefur lært af showmennskunni á
Broadway og gefið af sér í hana.
Myndin sjálf er nefnilega út í
gegn glæsileg sýning á þeirri
tæknikunnáttu og fagmennsku,
sem er aðalsmerki Broadway og
fáir hafa betur á valdi sínu en Bob
Fosse sjálfur. En hún miðlar ekki
þeirri mannlegu hlýju og lífsgleði,
sem Broadway gat sameinað
sviðstækninni þegar veldi hennar
stóð sem hæst; kannski af því að
listamaður á Broadway árið 1980
getur ekki verið glaður og trúr
sjálfum sér í senn. All that jazz er
eflaust mjög sönn mynd, en hún er
myrk og hörð og á dauðadönsum
hennar er allt að því djöfullegur
blær. Mér þykir afar ótrúlegt að
hún nái miklum vinsældum meðal
áhorfenda; þegar ég sá hana voru
eitthvað innan við tuttugu sálir á
sýningunni.
Það er hugsanlegt að við sjáum
hér vísi að kreppu, sem gæti orðið
Broadway að falli á næstu árum
eða áratugum. Listamaðurinn
verður að trúa á það sem hann er
að skapa; geri hann það ekki
kemur falskur tónn í verkið, sem
sérhver skynigæddur áhorfandi
skjfnjar undir eins.
Áhorfandinn væntir upplyft-
ingar af söngleiknum; hann vill
finna til snertingar af þeirri
Broadway
1980