Morgunblaðið - 17.05.1980, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 17. MAÍ1980
35
Önnur grein
frjálsu lífsnautn, sem daglegt líf
hans sjálfs er svo fátækt af, og
finni hann hana ekki snýr hann
vonsvikinn frá. Og heimurinn
hefði aldrei staðið á öndinni yfir
sigrum Broadway, söngleikjum
eins og Oklahoma og West Side
Story, hefðu upphafsmenn þeirra
ekki verið að lýsa tilfinningum
sem þeir fundu sjálfir til og vildu
miðla öðrum. Goðsögnin um
Broadway grundvallast á því að
þetta skuli hafa tekist og á
listamönnum Broadway hvílir
sífellt krafan um að þeir sanni
hana og vinni sigra, sem jafnist á
við þá sem voru unnir fyrr á árum.
Þegar menn fara til New York í
þeim tilgangi að sjá leikhús, byrja
þeir á því að kynna sér hvaða
söngleikir hafa slegið í gegn, því
að eitt af sérkennum þessa leik-
húss er að einn söngleikur leikárs-
ins verður ævinlega að vera mest-
ur, „the hit of the season", eins og
það er kallað vestra. En „hit“
seinni ára stafa sjaldan af sér
sama ljóma og söngleikir fyrri
ára; þannig ákvað ég að sleppa því
að sjá „hit“ síðasta leikárs, söng-
leikinn Sweeney Todd, þegar
ferðafélagar mínir komu stynj-
andi af honum. Og það er kannski
tímanna tákn um hnignun þessa
stórveldis í veröid leiklistarinnar,
að báðar goðsagnirnar, Oklahoma
og West Side Story, voru til sýnis í
leikhúsum á Broadway nú í mars-
byrjun. Ég fór þó að sjá hvoruga;
það er fátt jafn ömurlegt og
leikhús, sem hefur lifað sjálft sig
og reynir að fela rotnunina.
Meginorsök þess að þeir lista-
menn, sem starfa nú á Broadway,
megna ekki að halda anda fyrri
tíma lifandi er ef til vill einfald-
lega sú, að þeir trúa ekki á hann.
Þeir lifa og hrærast í þjóðfélagi
sem neyðir menn til að sýna
ruddaskap og harðneskju, sjúku
þjóðfélagi sem óttast að endadæg-
ur þess sé í nánd. Þeir eru sjálfir
jafn þrúgaðir af þessum samfé-
lagsveruleika og fólkið sem flýr
undan honum inn í leikhúsin. Eins
og dansameistarinn í mynd Fosse
verða þeir að segja eitthvað sem
skiptir þá sjálfa máli, en tillits-
semin við áhorfendur, sem fram-
leiðendur standa dyggilega vörð
um í krafti auðvalds síns, bannar
þeim að láta í ljósi það sem þeim
býr í brjósti. Þeim er jafnframt
ljóst að geti þeir ekki framleitt
annað en innantóma glaðværð og
giys sjá áhorfendur í gegnum þá
og hætta að koma. Þeir eru þannig
komnir í þá vonlausu aðstöðu að
geta ekki sagt sannleikann, en
mega ekki heldur bera fram fal-
legar lygar. Hvernig eiga þeir að
fara að því að snúa sig út úr
þessari sjálfheldu?
Það er athyglisvert að sumir
vinsælustu söngleikirnir sem
ganga á Broadway nú fjalla ekki
um efni úr daglegu lífi nútíma
Bandaríkjamanna, heldur um
skemmtanaiðnaðinn sjálfan. Ég sá
þar t.d. sýningu á ágætu músíkali,
A Chorus Line, sem var frumsýnt
fyrir fjórum árum og hefur síðan
verið sett upp víða um lönd.
Persónurnar í þessum leik er ungt
fólk sem vill komast áfram sem
dansarar og hann lýsir nokkru af
því sem það verður að ganga í
gegnum. Þegar sýningin hefst eru
tæplega þrjátíu ungmenni komin
saman til að sýna dansameistara
nokkrum færni sína, en þegar
henni lýkur og hann hefur vaiið þá
bestu úr, eru örfáir eftir. Þeir sem
standa að og leika í þessari
sýningu eru sem sé að lýsa veru-
leika sem þeir hafa sjálfir kynnst;
þetta er m.ö.o. Broadway að yrkja
um sjálfa sig. Útkoman var líka
býsna góð, þó að efnið væri ekki
ris mikið; og um sum andartök
leiksins, þegar krakkarnir syngja
og segja frá lífi sjálfra sín, gat
maður sagt: Nú er ég á Broadway
og hvergi annars staðar, þessa
frjálslegu einlægni eiga engir til
nema Bandaríkjamenn. í A Chor-
us Line er þannig lýst á ósvikinn
fallegan hátt ákveðinni mannlegri
reynslu, sem allir geta lifað sig
inn í, jafnvel þótt hún sé bundin
við mjög lítinn þjóðfélagshóp. Með
því að fara til sjálfra sín tókst
aðstandendum sýningarinnar,
sem Michael Bennett hafði eink-
um veg og vanda að, því að vera
sannir, án þess að láta beiskju og
svartsýni ná yfirhöndinni. Að
sjálfsögðu endaði sýningin á flottu
dansnúmeri alls hópsins, svo að
enginn þurfti að fara í slæmu
skapi heim.
Pólitískur showbisness er aðal-
efni þess fræga söngleiks, Evitu,
eftir þá Tim Rice og Andrew Lloyd
Webber, sem gengur nú fyrir
fullum húsum í London og New
York. I leiknum segir frá sérstæð-
um ferli Evu Peron, sem braust
áfram úr fátækt og lauk ævi sinni
sem forsetafrú Argentínu, og
taumlausri dýrkun argentínsku
þjóðarinnar á henni. Til þess að ná
markmiði sínu beitti Eva óspart
persónutöfrum sínum og kven-
legum yndisþokka, sem hver
merkismaðurinn öðrum æðri féll
fyrir, uns ekki varð hærra komist.
Vald Peróns byggðist ekki síst á
fylgi lágstéttanna, „hinna skyrtu-
lausu“, sem dýrkuðu Evu og hún
lofaði gulli og grænum skógum
gegn stuðningi við eiginmann
hennar. Sjálf dó hún úr krabba-
meini um þrítugt og þurfti því
ekki að standa við öll loforðin.
Þeir Rice og Lloyd Webber sýna
Evu í óvægnu ljósi, leggja mikla
áherslu á valdafíkn hennar og
loddaraskap og Che Guevara,
sögumaður sýningarinnar og
málpípa höfunda, minnir áhorf-
endur óspart á að showið, sem Eva
setur á svið fyrir landa sína, sé
ekki annað en blekking og innan-
tóm skrautsýning. Engu að síður
er augljóst að höfundarnir hafa
heillast af sögunni um Evitu og
tilfinningaþrungin tónlistin hlýt-
ur í vissum atriðum að laða
áhorfendur á band hennar. Besta
dæmið er ávarp Evu til þjóðarinn-
ar á svölum Casa Rosada, sem hún
hefði tæplega sviðsett betur sjálf,
en showfólkið á Broadway gerði
atriðið að glæsilegum hápunkti
sýningarinnar.
Þannig eru áhorfendur söng-
leiksins sefjaðir með svipuðum
brellum og þeim sem þau Perón-
hjón og aðrir einræðisherrar hafa
notað til að vinna múginn á sitt
band. Það ætti ekki að þurfa að
hafa mörg orð um uppbyggileg
áhrif þessarar sýningar, með
furðulegri blöndu sinni af
marxískri þjóðfélagsgagnrýni og
fasískri áróðurstækni! Ég er viss
um að Brecht, málsvari skynsam-
legrar leikhúsupplifunar, myndi
fordæma þennan söngleik harð-
lega og saka höfunda um aftur-
hald og sýndarmennsku.
Trúlega hefði honum þá líkað
betur við annan söngleik, sem ég
sá skömmu áður en haldið var frá
New York. Þessi söngleikur, Stri-
der, er byggður á rússneskri leik-
gerð á Sögu um hest eftir Tolstoj,
en sú leikgerð var fyrst sett á svið
í Gorkíleikhúsinu í Leníngrad
undir stjórn Tostonogovs, eins
fremsta leikstjóra Sovétríkjanna.
Þá sýningu sá ég fyrir þremur
árum og hún er með því besta sem
ég hef nokkru sinni séð á leiksviði.
Saga um hest lýsir lífshlaupi
hálfvanskapaðs hests frá því hann
fæðist, þar til hann er sleginn af.
Þetta er beisk dæmisaga um
mannlega eymd; hesturinn Chol-
stomer hrekst um veröldina, hann
er geltur, fyrirlitinn af öðrum
hrossum og sætir víðast hvar illri
meðferð. Bandaríska útgáfan á
þessari sögu var bæði snotur og
geðfelld, en samanburð við þá
rússnesku stóðst hún ekki. í ýms-
um atriðum stældi hún rússnesku
sýninguna beint, þó að í heild væri
yfirbragð hennar léttara og fjör-
meira. Én hana skorti alveg þann
sársauka og trega, sem er manni
ógleymanlegur úr rússnesku sýn-
ingunni; e.t.v. af því að rússneska
þjóðin getur séð sjálfa sig í hesti
Tolstojs, en sú bandaríska ekki.
á hverju ári svo að það hafa ekki
verið nein vandkvæði á að fjölga
henni, enda er oftast eitthvað tl
af plöntum, sem þó hafa verið
lítið eftirspurðar fram að þessu.
Broddfuran virðist vaxa jafn-
vel um allt land við sæmileg
skilyrði, en reynsla af henni
utan Hallormsstaðar nær aðeins
til undanfarinna 10—15 ára.
Sakir þess, hve furan er smá-
vaxin og fyrirferðariítil má ætla
að hún kunni að sóma sér vel í
litlum görðum þegar l'ram líða
stundir.
Öskubuskur
minni, að sitkagreni væri of
stórvaxið til að geta verið
garðtré á litlum lóðum. Sakir
þess að flestum þykir upplyfting
að því að hafa sígræn tré eða
runna fyrir augum þá átta mán-
uði ársins, sem lauftrén standa
nakin og ber, verður hér sagt
ofurlítið frá fjallafuru, brodd-
furu og eini. Broddfura er lítið
tré en hin eru runnar og taka því
ekki mikið vaxtarrými. Henta
þau því vel í litlum görðum.
Hákon Bjarnason
Fjallafura
Hún á heimkynni sín suður í
Alpafjöllum, þar sem hún hefur
dagað uppi eftir lok síðustu
ísaldar við efstu skógamörkin.
Hún er flutt til íslands í fyrsta
sinn árið 1899 og gróðursett á
Þingvöllum, þar sem nú er furu-
lundurinn við Almannagjárhall-
ið. Þar var hún sett með leyfi
Alþingis og landsstjórnar. Síðan
var mikið flutt inn af henni
næsta áratuginn og plantað á
ýmsum stöðum en síðan ekki
söguna meir fyrr en 1936 til
1939. Þá var enn flutt inn fræ af
henni eftir 1950, en aldrei mikið
í senn. Fjallafuran var lengi vel
litin hornauga og margir höfðu
hana að háði og spotti, vitandi
ekki hvað þeir voru að tala um,
en svo er það nú oft með
brjóstvitið. Á síðari árum hefur
henni verið sinnt nokkuð meira
en aður af tvennum ástæðum.
Sem skógarplanta er hún mjög
jarðvegsbætandi og getur breytt
örreytismóa í frjótt land, en hún
er líka að verða mjög vinsæl sem
garðtré.
Til eru nokkur afbrigði fjalla-
furu og eru öll lágvaxnir runnar
nema eitt, bergfuran, sem er
lávaxið tré og kemur ekki við
sögu hér. Fjallafuran er ekki
langlíf frekar en flestir runnar.
Hún nær 50 til 70 ára aldri, en
þá er hún oftast orðin gisin og
óhrjáleg. Á unga aldrei er hún
bústin og sómir sér vel. Sumir
runnanna ná aldrei nema
mannhæð, en aðrir vilja teygja
sig hærra og til allra átta.
Fjallafura þolir nokkra stýfingu,
sé hún klippt með varfærni má
eflaust halda henni í skefjum
árum saman. Ekki er ráðlegt að
gefa henni mikinn áburð nema
rétt á meðan hún er að festa
rætur í tvö til þrjú ár. Hún er
meðal nægjusömustu barrvið-
anna og því er hætt við að hún
herði vöxtinn úr hófi við áburð-
argjöf.
Fjallafura er laus við óþrif og
sjúkdóma en standi hún á næð-
ingssömum stað er hætta á að
barr hennar roðni og jafnvel
skemmist í þurrnæðingi útmán-
aðanna, einkum ef sólfar er og
frost í jörðu. Því ætti ekki að
velja henni stað þar sem súgur
er mikill. Einnig skyldi varast að
flytja hana til eftir að hún er
orðin rótföst. Gildir það sama
um allar tegundir furu, að þær
deyja flestar við flutning eftir að
þær eru komnar nokkuð á legg.
Þegar séra Jóhann Hannesson
var prestur á Þingvöllum sagði
hann mér eitt sinn í óspurðum
fréttum, að honum fyndist vet-
urnir langir og skammdegið
þrúgandi í fásinninu þar eystra.
En þegar honum væri þungt í
skapi væri honum tíðlitið til
fjallafuranna í spönginni milli
gjánna norður af bænum. Kvað
hann sér heilsubót að því að
horfa á þessa sígrænu runna,
þeir léttu honum lund og deyfðu
vetrarkvíðann. Furan var honum
það, sem greniskógurinn var
Stephani G. Stephanssynmi:
„Blettur lífs á líki fróns — lands
og vetrar prýðin“.
Þessum furum var plantað á
þennan stað að ósk Guðmundar
Davíðssonar, fyrsta þjóðgarðs-
— Tveir
sígrænir
runnar og
lítið tré
verði og fyrsta náttúruvernd-
armanni landsins. Hvort þar sé
rétt tré á réttum stað skal ósagt
látið. En fjallafuran er nú komin
þarna öllum að meinalausu, og
bráðum eru dagar hennar uppi.
Eftir það en kanske ástæðulaust
að gróðursetja aðrar í þeirra
stað. En þær gætu fundið upp á
þeim skratta að sá sér sjálfar og
þá vandast málið.
Broddfura
Árið 1903 komu fyrstu brodd-
fururnar til landsins og var þeim
plantað á Hallormsstað. Þær
komu úr 3000 metra hæð yfir sjó
í Klettafjöllum Norður-
Ameríku, en þar vex þessi teg-
und á mjög litlu svæði og eru þar
einu heimkynni hennar í allri
veröldinni. Fáar eða engar trjá-
tegundir eiga svo takmarkað
heimaland.
Nú eru til nokkrir tugir þeirra
á Hallormsstað frá fyrstu árum
aldarinnar, en þar er líka til
töluvert af yngri trjám frá síðari
árum. Vöxtur broddfurunnar er
mjög hægur og hefur hann
numið um 10 sentimetrum á ári.
En hún hefur aldrei beðið nokk-
urn hnekki af völdum veðurfars,
jafnvel ekki frostaveturinn
mikla árið 1918, þegar margt
annað varð að lúta í lægra haldi
þar á staðnum. Hún er líka
blessunarlega laus við öll skor-
dýr og sjúkdóma. Undanfarin 30
ár hefur hún borið köngla og fræ
íslenskir skógræktarmenn
geta verið allhreyknir af brodd-
furunni af tvennum ástæðum,
Hún er hvergi til á Norðurlönd-
um eða sunnar, nema fáeinar í
trjágörðum, „arboreta", að því er
ég best veit, og eru þrif hennar
eigi góð. En þessi trjátegund er
nú talin elsta lífvera jarðarinn-
ar. Fundist hafa 4500 ára gömul
tré og jafnvel nokkur eldri, en
áður þekktu menn ekki eldri tré
en rösklega 3000 ára. Við getum
því státað af því að hafa lang-
lífustu tré jarðkringlunnar á
milli handa þótt við getum ekki
státað af mikilli skógrækt.
Einir
Margir garðræktarmenn hafa
sóttst eftir eini til að prýða
garða sína um nokkurt skeið.
Islenski einirinn er dvergtegund
og skríða greinar hans með
jörðu. Því hefur honum verið
plantað í steinhæðir, þar sem
hann nýtur sín vel. Hér hafa líka
fundist runnar, sem hefja sig
upp í um eins metra hæð, bæði í
Haukadal og Skorradal, og við
Sandvatn í Mývatnssveit eru
einibreiður á nokkru svæði, þar
sem hann rís hálfan annan
metra frá jörðu. Runnarnir eru
nokkuð sveigðir frá rót, þannig
að stofnarnir eru nærri 2 metrar
þar sem best lætur.
Fyrir einum 12 árum tók ég
með mér 1,7 metra langan stofn
úr þessari einibreiðu og fór með
hann að Mógilsá. Hann reyndist
vera 45 ára og þó ekki meira en
röskir 3 sentimetrar í þvermál.
Af stofninum voru skornir
græðlingar og upp af þeim hafa
komið ágætar plöntur, sem virð-
ast hafa hæfileika til að reisa sig
meira frá jörðu, en venjulegt er
um íslenskan eini.
Þess má geta, að hér er verið
að rækta eini af græðlingum úr
/
;/
nyrstu héruðum Noregs, þar sem
hann vex upp sem lítið tré, 2—3
m á hæð, og standa vonir til að
hann geti náð svipuðum þroska
hér.
Sá einir, sem hér hefur verið
rætt um, er allur talinn sömu
tegundar, en hingað hafa verið
fluttar aðrar tegundir, sem virð-
ast ætla að gefa góða raun.
Einkum virðist sá athyglisverð-
ur, sem Gunnar stórkaupmaður
Ásgeirsson flutti hingað frá
Svíþjóð, en hann mun eiga upp-
haf sitt að rekja til Himalaja-
fjalla.
Skógræktarfélag Reykjavíkur
hefur fengist töluvert við að
fjölga eini af græðlingum og á
nú töluvert safn þeirra í gróðra-
störf sinni í Fossvogi. Sennilegt
þykir mér að natnir ræktunar-
menn fari að huga að þessum
Broddfura skemmtilegu runnum.