Morgunblaðið - 31.05.1980, Blaðsíða 18

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 31. MAÍ 1980
Grímnir — nýjung í íslenzkum fræðum:
„Lifandi orðabók44
um örnefni landsins
Þórhallur Vilmundarson.
18
„Þessi útgáfutilhögun er
óvenjuieg — að sameina tíma-
rit og orðabók, en það er
ýmislegt, sem kallar á að hafa
þennan háttinn á,“ sagði Þór-
hallur Vilmundarson, forstöðu-
maður Örnefnastofnunar Þjóð-
minjasafns, í spjalii um
Grímni, rit um nafnfræði, sem
stofnunin hefur hafið útgáfu á,
en hluti þess rits er Safn til
ÍSLENZKRAR ÖRNEFNA-
BÓKAR.
„í Grímni er ætlunin að birta
einkum niðurstöður örnefna-
rannsókna, sem unnið hefur
verið að á vegum Örnefnastofn-
unar. Hverju bindi mun verða
skipt í tvennt. I fyrri hlutanum
verða sérritgerðir um örnefni
eða önnur sérnöfn, ritdómar,
frásagnir af starfsemi Örnefna-
stofnunar og fleira. En seinni
hlutinn verður Safn til ÍS-
LENZKRAR ÖRNEFNABÓK-
AR með alfræðibókar- eða
orðabókarsniði. Þar verður
hverju sinni fjallað um allmörg
jslenzk örnefni í stafrófsröð,
rakinn ferill þeirra samkvæmt
heimildum, tilfærðar stafréttar
myndir nafnanna og greint frá
aldri þeirra, til dæmis allra 14
Ketilsstaða á landinu, og reynt
að skýra uppruna þeirra og
merkingu. Hér hefur ekki verið
til nein allsherjarörnefnabók
íslénzk, og augljóst er, að lang-
an tíma tæki að setja slíka bók
saman. Því hefur sá kostur
verið valinn að hefja nú þegar á
þennan hátt útgáfu á safni til
slíkrar örnefnabókar. Með því
móti vinnst það, að fljótlega er
unnt að koma á framfæri ýms-
um nafnskýringum og annarri
vitneskju um íslenzk örnefni,
sem ella yrði að bíða útgáfu
allsherjarörnefnabókar. Með
þessari aðferð er einnig hægt að
taka upp aftur til umfjöllunar
örnefni, sem áður hafa verið
gerð skil, ef ný vitneskja fæst.
Þannig á Safnið að geta orðið
„lifandi orðabók", þar sem unnt
verður að fylgjast jafnóðum
með framvindu í örnefnarann-
sóknum. Það skal tekið fram, að
ætjunin er, að í síðari bindum
Grímnis verði vitnað til ör-
nefnagreina í fyrri bindum og
birtar verði skrár um örnefni,
sem áður hefur verið fjallað um,
til þess að auðvelda notkun
Safnsins."
— Nú ert þú höfundur nátt-
úrunafnakenningarinnar og
Safns til ÍSLENZKRAR ÖR-
NEFNABÓKAR. Er þá þessi
örnefnabók ekki bara bók um
náttúrunafnakenninguna?
„Nei. Safn til ÍSLENZKRAR
ÖRNEFNABÓKAR er almenn
örnefnabók og fjallar bæði um
örnefni, sem löngum hafa verið
talin dregin af mannanöfnum,
og önnur örnefni, eins og Fer-
stikla, Fura, Kein, Mjaðmá og
svp framvegis.
I Safninu eru meðal annars
greinar um mörg bæja-, fjarða-
og árheiti. Sumar skýringarnar,
sem þar eru settar fram, hef ég
áður fjallað stuttlega um í
fyrirlestrum, en hér er reynt að
styðja þær frekari rökum.
Dæmi þess eru -staða-nöfn eins
og Gilsstaðir. Hauksstaðir,
Torfastaðir, sem til skamms
tíma voru talin dregin af
mannanöfnunum Gils, Haukur
og Torfi, en niðurstaða mín er
sú, að þau séu yfirleitt dregin af
gili, haug eða torfi. Dæmi um
fjarðanöfn, sem talin hafa verið
dregin af mannanöfnum eða
viðurnefnum, eru Dýrafjörður,
Tálknafjörður og Vopnafjörð-
ur, en mér virðist miklu senni-
legra, að Dýrafjörður sé kennd-
ur við dyrnar milli Sandafells
og Mýrafells, sem siglt er um
inn til Þingeyrar, Tálknafjörð-
ur við hið giljum skorna fjall,
Tálkna, sem minnt gæti á tálkn
í fiski, og Vopnafjörður við
hinn oddhvassa tanga, sem
gengur út í fjörðinn og minnir á
vopn. I Safninu eru einnig
settar fram ýmsar nýjar
nafnskýringar, sem ekki hefur
verið fjallað um á öðrum vett-
vangi, til dæmis á Bitru, Birn-
ingsstöðum, Draflastöðum og
Ketilsstöðum“
— Um hvað fjalla sérrit-
gerðirnar í Grímni?
„I tveimur þeirra er reynt að
skýra örnefnin Hclkunduheiði
og Sængurfoss. Um fyrra nafn-
ið ritaði Magnus Olsen prófess-
or í Ósló kunna ritgerð fyrir
allmörgum árum og taldi það
dregið af tröllkonuheiti úr
heiðni. Helkunda merki ’vætt-
ur kynjuð úr Hel’. Sængurfossi í
Mjóafirði vestra fylgir sú ör-
nefnasögn, að maður hafi misst
sæng sína í fossinn í búferla-
flutningum. Niðurstaða mín er
hins vegar sú, að bæði þessi
nöfn séu dregin af náttúrufari.
Þriðja ritgerðin er um ný-
nefni og örnefnavernd á íslandi.
Hún var lögð fram á ráðstefnu,
sem Norræna nafnarannsókna-
nefndin (NORNA) gekkst fyrir
árið 1977 í Helsingfors, en þar
var fjallað um nýjar nafngiftir
og verndun örnefna á Norður-
löndum. I ritgerðinni er greint
frá hinu helzta, sem þessi mál
varðar hér á landi, sagt frá
nýjum nafngiftum á þessari öld,
allt frá nýbýlanöfnum til götu-
nafna, greint frá lögum og
reglum, sem sett hafa verið um
þessi efni, og rakin starfsemi
Örnefnanefndar. Þetta eru mál,
sem marga varða, bæði sveitar-
stjórnamenn og aðra borgara."
— Þú getur þess í formála
Grímnis, að mörgum fræði-
greinum sé gagnlegt, að ör-
nefni séu rétt skilin. Hvað áttu
við með því?
„Ég tel, að réttur skilningur á
örnefnum komi mörgum fræði-
greinum að haldi. Til dæmis
ætti að vera fróðlegt fyrir
byggðasagnfræðinga að kynn-
ast rökunum fyrir því, að bæj-
arnafnið Augastaðir efst í
Reykholtsdal merki ’eyðistaðir,
eyðibýli’, fyrir bókmenntafræð-
inga og jarðfræðinga, að Ber-
serkjahraun dragi nafn af fjór-
um gróðurlausum gígkúlum,
sem hraunið er frá runnið (en
ekki berserkjunum Halla og
Leikni), fyrir sagnfræðinga og
veðurfræðinga, að Gufufjörður
sé kenndur við hina sérkenni-
legu gufumyndun yfir leirunum
og engjunum í firðinum á heit-
um sumardögum (en ekki land-
námsmanninn Ketil gufu), fyrir
skógræktarmenn og þjóðhátta-
fræðinga, að Brúnastaðir og
Brynjudalur dragi nafn af
skógsviðu í upphafi landnáms
og Kollabúðir af kolagerð, og
fyrir bændur og búfræðinga, að
Goðdalir merki Góðdalir, nafn-
ið dregið af góðum beitarskil-
yrðum og veðursæld, og Bitra
merki ’beitiland’. Og þannig
mætti lengi telja.“
— Hvað á Grímnir að koma
oft út?
„Eins og skýrt er frá í for-
mála, er stefnt að því, að
Grímnir geti í framtíðinni orðið
ársrit. Hins vegar er á þessu
stigi ekki unnt að lofa reglulegri
útkomu hans. Til þess þyrfti
aðstaða til útgáfunnar að batna.
Þess vegna verða áskrifendur
ritsins að vera við því búnir, að
SeyðisfjÖrður
Boíjj Scyðisfjarðar, N-Múl.
diegið. aó botn hans líkist kafii eóa
grvlju. þar sem fjöróurinn beygist til
suóurs ínnst. og uiyndast þanmg inni-
lokaóur lx>tn (Krintfan) nteð háum
íjðlhim i krmg. „Vlan íolcr sig som i en
Kedei.“ scgir um S. i Jslandsfcerdcn
eftir S. Pouiscn og H. Rosenberg (Kbh.
1907), 298. >Til hiiðsj.mar eru ba'ja-
nöfnin Kjejbotnet í N-Þtæmiaiögum.
sern O. Rygh tciur draga nafn af fíró-
ínum. sem upphafiega hafi heitið
*KeuU ÍNG XV. 339), og Katk á
Hörðalandi, sem M. Oisen teiur e. t. v.
draga nafn af tveintur vikuin, er heifið
hafi •Katlar (NG XI, 131).
Innri hluti S. í N-fs. sveigir til aust-
urs. og iokasí þanníg fjarðarbominn á
svtpaðan hátt og í S. eystra. Þess vegna
virðisi merking nafosins geta verið hm
sama. Ólafur Olavius frá Eyri i S.
nefmr fjörðinn Eiðisfjöri), hað nafn
gtfií átt vel við, þar scm eiði cr í
fjarðarbotm (sbr, bið algenga nafn
EidyjoiJen og Eidfjord i Noregi Um
siíka firði), en nafnmymlin Effiis-
kemur ekki fyrir að fornu né beldur er
hún notuð nú á dögurn.
(>V i fyrirl. 1966)
Sítfrastaðir bíer i Akrahr., Skag.
(.S'Ufra- Sfb., Hb. I.andn., Sturi. s.
(Kfb.j, sama mynd í nokkrum öðrum
fornsögum og annálum, svlfrcks•• 1350
(í konungsbréfi frá fcjöigvin). silfra-
1374/1386, Silfrar- 1448/1704. 1688 Al,
silfarar- 1478, „SilfrastaUer, kallast nú
nýlega af sumum Sllfnniastadcr'* 1713
Jb., Silfnt- Sókn. 18'Í0, Siifrúnar-,
Silfra- 1862 ÞjsJÁ. Sitfra■ 1930 lit ).
Finnur Jónsson (Stsí IV. 434) og E.
H. Lirid (Binamn, 308) hugðu S. draga
nafn af karlmanni. en dæmi eru um
Botn Seyðisfjarðar. N-f*.
126
viðurnefnm siffri og silfra í fornum
w'jgum (s. st.). „Viðurnefnið sitjrí er
dregið af silfr og þýðir likl.: silfurauð-
ugttr. Það kemur og fram i baejar-
nafninu Sitfrastaðir“ segtr Linar Öl
Sveiniison (IF’ VIII. 135).
Athuga ber, að Silfra heitir gjá á
ÞingvöUum og i Grindavík, bergvatns-
lind á Núpi i Fijótsblíð og á Austur-
bæjum i Hvolhr,, Silfri heitii foss i
Gvendarsiaðaa í Köldukinn, og Silfur-
foss er i Leiðólfsstaðagili i Laxárdal i
Döium (örn ), Silfrashógar (stlfurxkoga
þf. 1430 ap., Siffraskógar nf. 1703 Jb.)
heiia rnstir i heimalandi Magnússkóga i
Hvammssveil i Dðlum (sagt í jarðabök
Ama, að þar sé meim, að bærinn hafi
áður staðið (JbÁM VI, 84)).
Á Norðurlöndnm eru ýmis d<emi urn
Siher-, So/v- i ár- og fossaheitum
(Siherán. -forsen i Sviþjóð, Soívfoss t
Noregi), á Lnglandi er árheitið Siher í
Devottskfri (,,a íittle clear stream”) og
Silvcr Hcck ú.clear water“) i Cumber-
larid (F.RN, 366), og í Baden í Þvzka-
landi er Silberbach (BNF 1951- 52,
237). I Rússlandi eru urn 50 árheiti taím
gcyma orð urn silfut. þar af eru 36
dæmi um Serchrjanka, af rússtt no.
serebro ‘silfur’ (samstofna orð), og
kunna sum að vera htarorð (BNF 1968,
298). f F.vrópu eru ailmörg dæmi um
árheitin *A rgantia, *Argentio, sem H.
Krahe taidi geta verið mynduð af
stofninum *argant(o*argent(o)-, sbr.
iat. argentum ‘síifur’, og merkt þá 'siif-
urlil á’. sbr. Glaisín-an airgid 'silfur-
iækur á Iriandi. Þó taldi hann, að árheíti
þessi gætu einnig verið mynduð af *arg-
hvttur’ og merkt þá ‘hvít á' (BNF
1951-52, 237 -38. sbr. H. Krahe:
Unsere áltesten Flussnamcn. 53- 54).
Opna úr Grímni.
Norðurá i Skagafirði.
S. standa við Norðurá skammt ofan
við mót hennar og Héraðsvatna, sem
héttt Jökulsá að fortiu. Norðurá er
silfuttær bergvatnsá, sem fellur á grá-
urn eyrum 1 skolugt jökuivatn Héraðs-
vatna (sbr. andstæðunöfn eins og Hvitá
- Svartá). „Við mér bíasti Norðurár-
dalurinn fagurgráínn aílt frá silfurtærri
siiungsánni upp á brúnir/4 (Tryggvi
Fmilsson: Fáuekt íólk I (Rvk. 1976),
274). Með hliðsjön af framangreindu
verður að lelja líklegt, að S. geymi cldra
nafn Norðurár, scm heitið hafi *Silfra
eða *Silfr kvk. i öndverðu og bærinn þá
*Silfm- eða Stlfrarstnflir (sbr. ritháuinn
1448).
127