Morgunblaðið - 31.05.1980, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 31. MAÍ1980
33
Sir William Stephenson fór reglulega til Lundúna til skrafs
og ráöageröa. Á myndinni stendur hann í forgrunni en
maöurinn sem skoðar með honum rústirnar er sir Winston
Churchill.
William Donovan — Stephenson kallaði hann á sínum
tíma einn bezta bandamanninn, sem Bretar ættu vestan
hafs.
Cynthía — kynþokki hennar töfraöi sendiráðsmenn svo,
aö þeir voru fúsir til samstarfs viö hana. Hún starfaöi fyrst
sem brezkur njósnari í Póllandi í leit aö þýzkri dulmálsvél.
fjarlægði hann lásinn á hurðinni á
skrifstofu flotamálaráðherrans.
Síðan lærði hann á stillingu
skjalaskápsins í dulmálsherberg-
inu. Á þrem stundum tókst honum
að ljúka þessu verki, sem varð að
vinna mjög hljóðlega og án þess að
nokkur ummerki sæjust. Það
táknaði að ekki var tími til að
sinna dulmálsbókunum en erfið-
asta þætti áætlunarinnar var lok-
ið og nú var aðeins að hagnýta
fengna þekkingu. Tveimur kvöld-
um síðar koma þau Bestrand og
Cynthia og þau töldu ekki hyggi-
legt að byrla varðmanninum
svefnlyf aftur, enda fann Cynthia
að hann var tortrygginn. Hún
greip því til einfalds úrræðis.
Jafnskjótt og þau Bestrand voru
orðin ein, bjó hún sig undir að
varðmaðurinn kæmi óvænt að
þeim. Það brást ekki heldur því að
hann kom 20 mínútum síðar — og
þá var Cynthia kviknakin á legu-
bekknum. Maðurinn fór hjá sér og
forðaði sér í skyndi, enda sann-
færður um, að fyrir gestunum
vekti ekkert annað með þessum
næturheimsóknum en ástarleikir.
Lásasmiðnum var hleypt inn og
hann var ekki lengi að opna
skjalaskápinn. Dulmálsbækur
flotans voru samstundis teknar úr
skjalaskápnum og réttar út um
opinn glugga, þar sem einn af
njósnurum Stephenson beið. Síðan
var ekið í skyndi með þær til
heppilegs húss í grenndinni, og
þær ljósmyndaðar, án þess að
nokkur merki sæjust um, að þær
hefðu verið fluttar á brott. Sólar-
hring síðar voru dulmálsbækurn-
ar komnar í hendur flotamála-
ráðuneytisins í Lundúnum.
Þeir sem tóku þátt í happa-
drjúgri iandgöngu í N-Afríku
nokkrum mánuðum síðar hefðu
undrast, hefðu þeir vitað hversu
mjög undirbúningurinn á að koma
að maður þessi — Igor Gouzenko,
gæti veitt einstakt tækifæri til að
afla mikilvægra upplýsinga um
starfsemi leyniþjónustu Sovétríkj-
ana í Vesturheimi. Hann sá einn-
ig, að Gouzenko væri í lífshættu,
því áreiðanlega mundi sovézka
leyniþjónustan vera á höttunum
eftir Gouzenko. Stephenson fékk
ráðherrann til að grípa í taumana.
Gouzenko skyldi sóttur, og honum
heimilað að leysa frá skjóðunni.
Saga Gouzenko var furðuleg —
hann hafði í fórum sínum skjal-
festa sönnun á njósnum Sovét-
manna í Kanada. Hann hafði farið
í gegn um leyniskrár sendiráðsins
og tekið skjöl, sem hann taldi
mikilvæg úr sendiráðinu. Hann
hélt til ritstjórnar dagblaðsins
Ottawa Journal. Þar var honum
„kurteislega“ sagt að fara með
skjölin til riddaraliðslögreglunn-
ar. Það gerði hann — en var sagt
að koma daginn eftir! Næsta dag
þrammaði Gouzenko frá einni
skrifstofu til annarar með konu
sína, sem gekk með barni, og barn.
Enginn lagði trúnað á sögu hans,
— hann sneri dapur í bragði til
íbúðar sinnar. Hann leitaði ásjár
granna sinna, sem bjuggu við
sama stigagang. Einn þeirra, lið-
þjálfi í kanadíska flughernum,
kallaði á lögregluna, en annar
bauð Gouzenkofjölskyldunni til
sín og lét þau sofa hjá sér um
nóttina. Lögreglan féllst á að hafa
gætur á húsinu. Skömmu fyrir
miðnætti kom fjögurra manna
sveit úr sovézka sendiráðinu og
ruddist inn í íbúð Gouzenko með
því að brjóta upp lásinn. Sendi-
ráðsmennirnir voru undir stjórn
Vitalis Pavlovs, aðalfulltrúa
N.K.V.D. (leynilögreglunnar) í
sendiráðinu. Nágrannar Gouzenko
hringdu til lögreglunnar og sögðu
að verið væri að brjótast inn í
íbúðina. Fáeinum mínútum síðar
sæti í neðri deild kanadíska þings-
ins, Schmidt Kogan, fram-
kvæmdastjóri kanadíska
kommúnistaflokksins, Kathleen
Mary Willsher, sem starfaði á
skrifstofu brezka fulltrúans í Ott-
awa og hafði aðgang að leyndar-
og trúnaðarskjölum. Malcolm
MacDonald, landstjóri Breta í
Kanada neitaði í fyrstu að trúa
þessu, en þegar sönnunargögnin
voru lögð fyrir hann, varö hann að
sætta sig við að hafa misst einn
„duglegasta starfsmann“ sinn.
Yfirheyrslurnar yfir Gouzenko
reyndust tímafrekar og Stephen-
son sendi tvo af reyndustu
mönnum sínum til Ottawa til að
vinna með Kanadamönnum að
rannsókn málsins. Hann lét
Kanadamönnum í té hið örugga
ritsímadulmál sitt, -svo að þeir
gætu verið í stöðugu sambandi við
Lundúni og New York, þar eð
dulmál Kanadamanna þótti ekki
öruggt eftir að ljóst var hve
umfangsmikil njósnastarfsemi
Sovétmanna var. MacKenzie King,
forsætisráðherra Kanada sagði
við Gouzenko daginn, sem skýrsla
nefndar þeirrar, sem hann hafði
sett á laggirnar til að rannsaka
njósnastarfsemi Rússa var birt:
„Kanadíska þjóðin og hinn frjálsi
heimur standa í þakkarskuld við
yður“.
Gouzenko-málið var hið síðasta
sem Stephenson hafði með að
gera. Hann flutti til Jamaica eftir
heimsstyrjöldina og sneri sér að
viðskiptum. Hann hefur hlotið
margvíslegar viðurkenningar
fyrir afrek sín. Hann var aðlaður
af Georgi VI og Bandaríkjamenn
sæmdu hann Verðleikaorðunni —
æðsta heiðursmerki, sem Banda-
ríkin veita óbreyttum borgara.
Það er rétt að geta þess í lok
þessara greinastúfa um Stephen-
son og BSC, að bók Stevenson
í veg fyrir, að herskip Vichy-
stjórnarinnar veittu mótspyrnu,
hafði oltið á einbeitni kyrrláts
Kanadamanns í Washington.
Gouzenko-málið
Það var síðla kvölds, 6. septem-
ber 1945 að William Stephenson
heimsótti Norman Robertson, að-
stoðarutanríkisráðherra Kanada.
Stephenson var þá staddur í opin-
berum erindagjörðum í Ottawa.
Hjá Robertson var Archibald
Stone, sendiráðunautur við sendi-
ráð Kanada í Washington. Fyrr
um daginn, hafði Stephenson
frétt, að starfsmaður í sovéska
sendiráðinu hafði sett sig í sam-
band við dómsmálaráðherra
Kanada, fyrir meðalgöngu ridd-
araliðslögreglunnar kanadísku, og
boðist til að gefa ýmsar upplýs-
ingar. Ráðherrann hafði rætt mál-
ið um daginn við MacKenzie King,
forsætisráðherra með þeim ár-
angri, að lögreglunni var skipað að
halda að sér höndum af ótta við
árekstur við Sovétríkin.
Stephenson sá það í hendi sér,
kom lögreglan og eftir harða deilu
fóru Pavlov og félagar.
I nokkrar klukkustundir var allt
með kyrrum kjörum, þar til 4 um
nóttina að barið var að dyrum.
Það voru þeir Stephenson og
Stone, sem voru komnir til að
athuga málið. Enginn kom til dyra
þá og þeir héldu leiðar sinnar til
Robertsons, aðstoðarutanríkisráð-
herra og sögðu honum hvað gerst
hefði. Morguninn eftir var Gouz-
enko fluttur í aðalstöðvar kanad-
ísku riddaraliðslögreglunnar.
Fyrstu yfirlýsingar Gouzenko
hljómuðu ótrúlega, hvernig sov-
ézkir njósnarar höfðu aflað sér
upplýsinga um kjarnorkusprengj-
una með samböndum sínum á
æðstu stöðum. Gouzenko lagði
fram skjölin máli sínu til sönnun-
ar og njósnahringur Rússa var
leystur upp. Það kom fram, að dr.
Alan Nunn May, brezkur eðlis-
fræðingur sem starfaði við kjarn-
orkurannsóknir í Montreal veitti
upplýsingar, svo og hinn brezki
Fuschs. Þá voru ýmsir minni
háttar njósnarar afhjúpaðir. Fred
Rose, eini kommúnistinn, sem átti
hefur sætt gagnrýni og hefur
Stevenson sætt ámæli um, að gera
hlut Stephenson stærri en hann í
raun og veru var. Brezki sagn-
fræðingurinn Hugh Trevor-Roper
kallaði bókina „móðgun" fyrir
skömmu í blaðagrein.Hann skrif-
aði: „Bókin hefur reitt til reiði þá,
sem þekkja staðreyndir njósna-
starfseminnar í heimsstyrjöld-
inni, unna sannleikanum og vilja
að hlutur vina sinna sé ekki fyrir
borð borinn. Höfundur segist
byggja frásögn sína á gögnum
BSC, en staðreyndin er sú að
bókin er skáldsaga frá upphafi til
enda“.
Það má deila um sannleiksgildi
bókar Williams Stevenson. Það
sem menn eru þó sammála um er,
að njósnaaðgerðir Bandamanna í
heimsstyrjöldinni síðari, sérstak-
lega Breta, höfðu afdráttarlaus
áhrif á gang síðari heimsstyrjald-
arinnar. 30 árum eftir lok heims-
styrjaldarinnar voru gögn BSC
gerð opinber og það er á þeim, sem
Stevenson byggði bók sína, svo og
viðtölum við sir William Steph-
enson sjálfan.