Morgunblaðið - 08.07.1980, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 8. JÚLI 1980
29
Árni ísaksson
Nýjasta tækni i laxamerkinKum
byKKÍst á því að skjóta svokolluð-
um örmerkjum inn i snjáldur
seiðanna. Seiðunum er síðan
rennt í Kegnum tæki sem sokuI-
maKnar merkið ok Kerir möKU-
leKt að ná þvi aftur _við endur-
komu laxins. (Ljósm. Á.ís.)
ir til undaneldis og framleiðslu á
seiðum sem nota á í áframhald-
andi sleppingar. Þetta er raun-
verulega grundvallarforsenda far-
sæls árangurs í hafbeit, og sú
þróun getur tekið nokkrar kyns-
lóðir laxa.
Álitlegar leiðir
Skal nú vikið að því sem álitleg-
ast væri að gera í laxeldismálum,
bæði hvað varðar sjóeldi og haf-
beit.
Sjóeldi
Ef sjóeldi á að þróast á íslandi
virðast eftirtaldar leiðir vera fær-
ar:
1. Dæling á sjó í strandkvíar.
2. Dæling á tempruðum borholu-
sjó í strandkvíar.
3. Dæling á sjó fyrsta árið, en
flotkvíaeldi seinna árið.
Leggja ber áherzlu á að styrkja
aðila í að koma atvinnurekstri í
gang, þar sem aðstæður eru beztar
til þessara hluta, sem síðan varði
veginn fyrir framtíðina.
Ný skýrsla Amnesty International
Enn sæta
rúmenskir
andófsmenn
ofsóknum
Álitlegasti staðurinn fyrir sjó-
dælingu í strandkvíar er án efa
Vestmannaeyjar, þar sem sjávar-
hiti fer sjaldan niður fyrir 5°C.
Þar er einnig auðvelt að fá ferskan
fiskúrgang til fóðrunar ásamt
loðnu árið um kring. I þessum
flokki mætti einnig hafa einn stað
þar sem gerðar væru tilraunir til
að hita upp sjó með jarðhita, og
koma Reykhólar og Reykjanes við
Djúp þar til greina.
Dæling á tempruðum sjó hefur
þegar hafizt að Húsatóftum og
væri eðlilegast að styðja við þá
starfsemi, unz hún hefur náð
fótfestu. Leggja ber áherzlu á, að
aðstaðan sé fullnýtt, hvað snertir
vatnsmagn, og nái hagkvæmri
stærð.
Forsendur þess að ala fisk fyrst
á landi en síðar í flotbúrum eru
þær, að lax undir 1 kg að þyngd,
krefst verulega minni dælingar en
stærri lax. Einnig er álitið að lax á
öðru ári vaxi betur við lágt
hitastig og þoli undirkælingu
hugsanlega betur. Þar við bætist
að lax sem dræpist vegna undir-
kælingar á þessu stigi væri sölu-
hæf markaðsvara. Álitlegir staðir
fyrir tilraunir á þessu sviði eru
Sveinseyri í Tálknafirði, yzti hluti
Reykjaness og hugsanlega Vest-
mannaeyjar, en þar virðist vera
sæmilegt lægi fyrir flotkvíar í
svokallaðri Klettsvík. Mengun er
þó takmarkandi þáttur á meðan
ekki hefur verið lokið við skolp-
veitu út fyrir Eiðið.
Eins og áður var bent á, er rétt
að styrkja framgang fárra fyrir-
tækja unz þau verða bjargálna,
stuðla að því að þau nái hag-
kvæmri stærð en forðast að hér
rísi fjöldamörg fiskeldisfyrirtæki,
sem hvert um sig berst í bökkum.
Stofn- og rekstrarkostnaður er
allur mun hærri hér heldur en í
Noregi, og flutningur á neytenda-
piarkaði í Evrópu er mun dýrari.
Miðað við núverandi verðlag álaxi
er líklegt að sjóeldi sem byggist á
dælingu mundi borga sig, ekki sízt
ef verðlagi á rafmagni væri í hóf
stillt. En hinsvegar yrði slíkt eldi
mjög viðkvæmt fyrir miklu verð-
falli á laxi.
Hafbeit
í hafbeit er ákjósanlegasti val-
kosturinn að framkvæma hana
beint úr eldisstöð. Frárennsli eld-
isstöðva er verulega mengað af
lífrænum efnum og býr yfir sterkri
laxalykt, sem álitið er að styrki
ratvísi laxins verulega. Því miður
eru aðstæður fyrir slíkar stöðvar
við sjávarsíðuna mjög óvíða og
mun því í flestum tilfellum vera
nauðsynlegt að hafa sleppi- og
móttökumannvirki aðskilin frá
móðurstöðinni, að því tilskildu að
ekki sé um mjög langan veg að
fara.
I sjálfu sér væri næstbezti
valkosturinn sá að stöðin væri
tvískipt. Þannig yrði allt innan-
húss-eldi framkvæmt í þeim hluta
eldisstöðvarinnar sem væri í ná-
grenni við jarðvarma. Hinsvegar
væru allar útitjarnir stöðvarinnar
staðsettar á sleppistaðnum og
notazt við kalt lindarvatn í þær.
Seiðin yrðu þannig flutt í sleppi-
stöðina um leið og þau næðu
göngustærð, sem gæti verið allt að
10 mánuðum fyrir sleppirtgu.
Þetta fyrirkomulag mundi styrkja
ratvísi laxins fyrir tilstilli frár-
ennslis úr eldistjörnunum og jafn-
framt koma í veg fyrir hnjask
gönguseiðanna þegar þau verða
viðkvæm á vorin.
í þriðja lagi má hugsa sér
sleppiaðstöðu þar sem seiðin eru
aðlöguð að sleppistaðnum í 1—2
mánuði fyrir sleppingu. Árangur
hafbeitar á slíkum stað getur
verulega oltið á því, hversu
frábrugðinn efnabúskapur við-
komandi ár er öðrum snauðum
bergvatnsám á sama svæði, og í
sumum tilfellum gæti verið álit-
legt að grípa til gervilyktarefna.
Þegar sleppiaðstaða er valin er
rétt að leggja áherzlu á möguleika
á sjódælingu í sleppitjarnir. Seltu-
aðlögun gönguseiða fyrir slepp-
ingu gæti haft mjög jákvæð áhrif
á endurheimtur og opnað mögu-
leika á því að sleppa oftar en einu
sinni úr sömu tjörn.
Uppbygging
eldisstöðva
Eitt af frumskilyrðum fyrir því
að hægt sé að stunda hafbeit og
sjóeldi í stórum stíl er nægilegt
framboð gönguseiða. Hafbeit
verður ekki þróuð úti á lands-
byggðinni nema að jafnhliða séu
byggðar eldisstöðvar sem þjóna
sleppistöðvum á viðkomandi
svæði. Hafbeitartilraunir á und-
anförnum árum hafa af illri nauð-
syn byggzt á því að flytja göngu-
seiði flugleiðis á ýmsa landshluta
án tillits til uppruna seiðanna.
Þessar tilraunir hafa skilað
nokkrum árangri, en hagkvæmar
verða þær ekki fyrr en farið er að
þróa stofn á hvern stað. Þessi mál
horfa verulega til bóta í nánustu
framtíð, því nú þegar eru áform-
aðar eldisstöðvar í Tálknafirði og
Nauteyri við Djúp, sem myndu
þjóna Vestfjörðum. Ennfremur að
Hólum í Hjaltadal, sem þjónar
Norðurlandi vestra, og Stóra-Klofi
á Landi fyrir Rangárvallasýslu.
Bæði Nauteyri og Hólar eru hugs-
aðar sem hafbeitarstöðvar sem
munu þróa stofna fyrir viðkom-
andi svæði.
Á íslandi hafa verið gerðar
mjög strangar kröfur til vatns-
gæða í sambandi við staðsetningu
eldisstöðva. Nánast eingöngu er
notað upphitað eða temprað upp-
sprettuvatn, enda er yfirborðsvatn
mjög óhreint í leysingum og þverr
iðulega í miklum þurrkum eða
frostum. Vatn úr ám eða stöðu-
vötnum eykur sjúkdómahættu og
hefur því verið lítið nötað. Staðir
með nægilega mikið og gott lind-
arvatn í nágrenni við jarðhita eru
ekki mjög víða á landinu, og þarf
því að leggja ríka áherzlu á að
gjörnýta aðstöðuna á hverjum
stað og byggja mjög stórar eld-
isstöðvar ef aðstaða er fyrir hendi.
Endurnotkun eldisvatnsins a.m.k.
tvisvar til þrisvar getur vel komið
til greina, þar sem vatnsgæði eru í
byrjun mjög góð. Tvínotkun
vatnsins mundi þannig tvöfalda
það magn sem framleiða mætti í
viðkomandi eldisstöð. Mikilvægi
þess að kanna þennan möguleika
sést bezt á því, að í Bandaríkjun-
um eru í notkun eldisstöðvar sem
nota sama vatnið allt að níu
'sinnum þó vatnið sé að uppruna
mun lélegra en íslenzka lindar-
vatnið.
Mikilvægt er að eldisstöðvar séu
af hagkvæmri stærð. Komið hefur
í ljós, að við hagfræðilega úttekt
að hafbeitareldisstöð sem fram-
leiðir 200.000 gönguseiði, er hag-
kvæm við endurheimtu yfir 7%,
en stöð sem framleiðir 1.000.000
seiði fer að fá tekjur við 3.5%
heimtu. Þannig má ná seiðaverði
verulega niður með því að stækka
rekstrareiningarnar, enda nýtist
mannafli mun betur í slíkum
stöðvum.
Hér að framan hefur verið reynt
að gera grein fyrir þeim leiðum
sem að mati höfundar eru álitleg-
astar í sjóeldi og hafbeit. Greini-
lega hefur komið í ljós að íslend-
ingar geta lítt farið troðnar slóðir
í þeim efnum, þó margt megi af
öðrum læra. Ymsir möguleikar
virðast vera opnir í sambandi við
sjóeldi sem vert væri að þróa
frekar, og möguleikar til hafbeitar
í tengslum við eldisstöð eru full-
mótaðir til frekari útfærslu. Haf-
beit á nýjum landssvæðum þarf
alltaf verulegan þróunartíma
meðan verið er að byggja upp
laxastofn fyrir viðkomandi lands-
hluta.
í grein þessari hefur aðeins
verið fjallað um hafbeitarbúskap
sem notar gönguseiði úr eldis-
stöðvum. Að sjálfsögðu má víða
auka laxagengd með sleppingu
smáseiða á góð uppeldissvæði ofan
fossa. Þá er raunar komið inn á
svið almennrar laxaræktar í stað
hafbeitarbúskapar og slík fram-
leiðsla gönguseiðanna er verulega
háð duttlungum veðurfars og vist-
fræðilegra þátta.í ánni sem skap-
ar erfiðleika við að gera sér grein
fyrir afrakstri frá ári til árs.
1. júlí — Amnesty Internation-
al tilkynnti í dag að rúmönsk
yfirvöld beiti margvíslegum refsi-
aðgerðum, bæði löglegum og ólög-
legum, gegn þeim sem fara út
fyrir opinber mörk tjáningarfrels-
is í stjórnmálalegum, trúarlegum,
eða öðrum félagslegum málflutn-
ingi.
I 20 blaðsíðna skýrslu um
mannréttindamál í Rúmeníu telur
Amnesty International upp refs-
ingar á borð við fangelsun, nauð-
ungarvinnu, innilokun á geð-
sjúkrahúsum og skort á lögvernd.
Samtökin benda ennfremur á
ofsóknir á hendur einstaklingum,
hótanir og brottrekstur úr starfi
eða þá nauðungarflutninga milli
starfsgreina.
Stjórnarskrá landsins setur
hömlur á mál-, prent- og funda-
frelsi og kveður á um refsingar
fyrir það sem nefnt er „að bera út
óhróður um ríkið". Þeim sem
fengið hafa fangelsisdóm af svo
augljósum pólitískum ástæðum,
hefur heldur fækkað á síðustu
árum að því er virðist, en nokkrir
andófsmenn hafa verið ákærðir
fyrir glæpi eins og „sníkjulifnað"
og „kynvillu" eftir því sem skýrsl-
an segir. Amnesty International
telur ásakanir þessar vera órétt-
mætar.
Meðal þeirra sem hlotið hafa
refsingu eru meðlimir í óopinberu
verkalýðsfélagi, félagar í óleyfi-
legum trúmálahreyfingum, þeir
sem óskað hafa eftir að flytjast úr
landi og ennfremur þeir sem
gagnrýna þær aðgerðir ríkisins
sem brjóta í bága við almenn
mannréttindi.
Eitt tilfelli sem getið er um í
skýrsíunni er mál Janos Török,
efnaverksmiðjustarfsmanns og
meðlims í kommúnistaflokknum,
en á fundi á vinnustað sínum í
Cluj í mars 1975, gagnrýndi hann
það kerfi sem notað er við kosn-
ingar til þjóðþingsins. Hann var
handtekinn og sagt er að hann
hafi sætt alvarlegum pyndingum
við mjög langar yfirheyrslur.
Hann var lokaður inn á geðdeild
og fékk nauðugur stóran skammt
af róandi lyfjum. Hann losnaði af
sjúkrahúsinu í marsmánuði árið
1978 og hefur síðan verið í stofu-
fangelsi og einungis fengið að fara
að heiman einu sinni í mánuði til
viðtals við geðlækni.
Hann er aðeins einn af fjölda
andófsmanna sem hafa verið lok-
aðir inni á geðdeildum.
I febrúar 1979 var stofnað
óopinbert og óháð verkalýðsfélag
rúmenskra verkamanna og hefur
meðlimum þess verið refsað á
margvíslegan hátt.
I ágúst árið 1977 fóru námu-
menn í Jiu dalnum í verkfall
vegna deilu um eftirlaun og örygg-
isbúnað. Þeir sem voru áberandi í
þeirri baráttu voru handteknir og
sendir án dóms til vinnu í öðrum
héruðum undir lögreglueftirliti.
Gheroghe Rusu hagfræðingur
sótti um að fá að flytjast til
Frakklands árið 1977 til þess að
geta verið hjá konu sinni og barni.
Hann var handtekinn og sakaður
um kynvillu, en sýknaður fyrir
rétti í Búkarest vegna skorts á
sönnunum. Seinna var hann þó
dæmdur til þriggja ára fangelsis-
vistar þegar sækjandinn and-
mælti úrskurðinum.
Þeir sem farið hafa í hungur-
verkfall eða hafa haft uppi aðrar
aðgerðir til stuðnings kröfunni um
að fá að flytjast úr landi, hafa
verið fangelsaðir eða lokaðir inni
á geðdeildum.
Þeir sem eru andófsmenn af
trúarlegum ástæðum hafa einnig
fengið refsingar.
Sendinefnd frá Amnesty Inter-
national heimsótti Rúmeníu eftir
að samtökin höfðu hafið baráttu
gegn mannréttindabrotum þar
haustið 1978. Samtökin hafa farið
fram á að senda aðra nefnd til að
rannsaka mannréttindamál í
landinu og þó einkum til að kanna
misnotkun stjórnvalda á geðlækn-
ingum.