Morgunblaðið - 30.08.1980, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 30. ÁGÚST 1980
Fyrir Hcklugos
1970 var þetta
hraun alvaxið
Kamburmosa.
Gjóskustormar
hafa rifið upp
mosann. svo að
nú sér víðast að-
eins í svarta
mold ok nakta
steina.
Margar piöntur
eru ótrúlega
seigar við að vaxa
upp úr og yfir
gjósku eins og
krækilyngið á
þessari mynd.
Takið eftir ber-
um stönglum
þess, sem er af-
leiðing svörfunar
gjóskunnar.
Birkifræ virðist
spíra mjög vel
þar sem gjóska og
gamhurmosi
mætast.
Efsta gjóskulag
ið myndar harða
skel. þannig að
gjóskan fýkur
lítið sem ekkert
Plöntur eins o>>
grá- og gamhur
mosi. skógar
mosi, grá
breyskingur
grasvíðir, tún
vingull og
stinnastör hafsi
náð fótfestu
Ágúst H. Bjarnason:
Gróður og gjóska
Að lokum má geta þess, að
samkvæmt athugunum á gróðri í
nágrenni Heklu eftir gjóskufallið
1970, virðist meginþorri algeng-
ustu plantna þar um slóðir þola
allt að 7—8 cm þykka gjósku án
þess að drepast. En vissulega
tekur það fáein ár að endurheimta
fyrri landgæði, gróðurinn er við-
kvæmur fyrir traðki og landinu
hættara við uppblæstri en áður.
Þar sem nýfallin gjóska er mun
þykkari er erfitt að segja um
afleiðingar, því að það er mjög háð
staðháttum. Minna má á, að í
Heklugosi 1947 féll allt að 10 cm
þykk gjóska í Fljótshlíð og inn á
Þórsmörk, en þess sjást þó lítil
merki.
Gjóska hefur oft valdið veru-
legum spjöllum á gróðri og dýrum,
svo að sveitir hafa lagzt í auðn um
skamma hríð og að fullu. Þegar
dæma á um hugsanlegar skemmd-
ir af völdum gjósku, verður að
taka tillit til margra þátta. í
fyrsta lagi skiptir miklu máli á
hvaða árstíma gjóskan fellur og til
hverrar áttar hún berst. Minnsta
tjón verður, falli hún um hávetur
á snjó, en þyngstum búsifjum
getur hún valdið, ef hún fellum
um vor eða á miðju sumri. Helstu
efna- og eðlisþættir gjóskunnar
skipta líka máli (t.d. hiti, korna-
stærð og sýrumagn), en síðast og
ekki sízt ráðast framtíðarhorfur
af þykkt gjóskulagsins. Sam-
kvæmt athugunum Sigurðar Þór-
arinssonar á gjóskulögum og legu
býla þeirra, sem lögðust í eyði af
þeirra völdum, hefur byggð ofan
við hálendismörk tekið af, svo að
ekki byggðist aftur um áratugi,
hafi nýfallin gjóska verið 20 sm
þykk eða meira. 20—40 sm þykkt
lag hefur þurft til þess að láglend-
isbyggðir færu í auðn um langan
tíma, en 15—20 sm þykkt gjósku-
lag hefur valdið hléi á búsetu í
1—5 ár. Yfirleitt hafa býli ekki
verið yfirgefin, nema gjóskufallið
hafi verið 8—10 sm þykkt eða
meir.
Gosefni eins og flúor geta á
stundum valdið meira tjóni en
gjóskan, líkt og í Heklugosi 1970.
Flúor, sem er lofttegund, er að
finna í hraunkvikunni. Þegar
gjóskan ryðst upp gíginn, binzt
flúor við yfirborð agnanna, aðal-
lega sem flúorvetni (HF). Flúor-
vetni er oftast sagt vera loftkennt
efni, en sé hitinn minni en +19°C
er það vökvi. það leysist vel í
vatni, og myndast þá sýra, sem
leysir ýmis torleyst efni s.s. marga
málma, gler, bein o.fl. Þess vegna
er ekki unnt að geyma sýruna á
glerflöskum, og skal því engan
undra, þótt flúor sé hættulegur
plöntum og dýrum. Flúoreitrun í
skepnum lýsir sér í fyrstu sem
doði og lystarleysi en veldur síðan
skemmdum (gaddi) í beinum og
tönnum. Skepnurnar veslast oft
upp á fáum dögum. Hins vegar
skolast flúor úr gjóskunni i vætu-
tíð og fer ört minnkandi næstu
vikur eftir að gjóska fellur. Eins
og áður sagði binzt flúor við
yfirborð gjóskuagna og er þess
vegna hlutfallslega mest að finna í
smágerðustu gjóskunni, sem jafn-
an berst lengst.
Hins vegar gegnir öðru máli um
gjóskuna. Gjóskulagið er þykkast
næst eldstöðinni en þynnist síðan
í misjafnlega breiðum geira eftir
því sem fjær dregur. Ás mestu
þykktar fer eftir ríkjandi vindátt
þær stundir, sem gjóskumyndunin
stendur. Gjóskan er mjög jétt í
sér, og er því mjög fokgjörn. I jafn
vindasömu landi og hér, líða vart
margir dagar þangað til að hún
fer að fjúka og einnig berst hún
með regnvatni og í leysingum á
vorum. Varanleg áhrif gjóskunnar
á gróður ráðast einkum af þykkt
hennar og á hvernig land hún
fellur. Sé gjóskan 2 sm þykk eða
minna verður vart lítilla sem
engra breytinga nema þá helzt í
átt til aukins vaxtar. Það stafar af
því, að ýmis næringarsteinefni
losna úr gjóskunni og koma plönt-
unum til góða. Reyndar er þetta
lítt kannað mál, en athugulum
mönnum þótti grasvöxtur aukast
næstu sumir eftir gosið úr Heklu
1947, og virðist það mjög senni-
legt. þar sem gjóskulagið er 2—5
sm verður nær alveg haglaust
a.m.k. um stund en gróðurinn er
þó furðu fljótur að rétta við aftur.
Ekki verða ýkja miklar breytingar
á graslagi en svarðgróðurinn,
mosar og fléttur, verður svolítið
öðru vísi. Er það aðallega fólgið í
því að hlutdeild einstakra tegunda
breytist fremur en að sumar
tegundir hverfi og aðrar komi í
staðinn. En vert er að vekja
athygli á því, að þessi svæði eru
fyrst á eftir mjög viðkvæm fyrir
traðki.
Þar sem nýfallin gjóska er 5 sm
þykk eða meira, geta orðið tals-
verðar beytingar á gróðri. Venju-
legast skolast hún mjög fljótt eða
fýkur og sest í dældir og drög.
Gjóskan eykur við jarðvegs-
þykknun og um leið hættu á
uppbiæstri. I þurrum norðanvind-
um rýfur hún upp gróður og
myndar rof í þúfnakollum, sem
stækka með hverju ári. Eins og
kunnugt er, er mikill hluti Heklu-
hrauna vaxinn gamburmosa. Víða
er hann allþykkur, enda vek hann
ofan á eigin dauðum leifum. Þar
sem gjóskustormar hafa farið yfir
hafa efstu 10 sm rifnað burt, svo
að nú sér í svarta mold á milli
stakra steina og einstakra mosa-
kolla. í Heklugosi 1970 huldi 15 sm
þykk gjóska eða meira stórt svæði
og er það enn að mestu sannkall-
aðar vikrur lítt eða ekkert grónar
og fýkur úr þeim enn. (Athygli
skal vakin á því, að stórvarasamt
er að ganga yfir þessi svæði, því að
þar er mjög svikult).
Á þeim svæðum þar sem 5—15
sm þykk gjóska féll 1970 hafa á 10
árum orðið miklar breytingar.
Reynt hefur verið að fylgjast
nokkuð með hverjar þær eru, en
ekki er tök á að greina ýtarlega
frá því hér. Ef bornar eru saman,
mælingar á þekju gjósku í tveimur
föstum athugunarreitum, kemur í
ljós, að hlutdeild gjóskunnar hef-
ur minnkað verulega. Hlutdeild
gjóskunnar var metin frá 1—5 í
50x50 sm reit. Niðurstöður eru á
þessa leið:
Vikur 1970:
55455333553355454533
4324
Vikur 1980:
54453322231142152221
1222
Vikur 1970:
15233211323211155121
1111
_21------1 — 21 — 1 — 1 —
--1
Eins og sjá má hér af hefur
gjóskan minnkað verulega á 10
árum. Það hefur gerst með ýmsum
hætti. I fyrsta lagi hefur eitthvað
fokið burtu. Þá hafa ýmsar
plöntutegundir vaxið upp úr og má
þar sérstaklega nefna gambur-
mosa. Á allmörgum stöðum hefur
hann vaxið 7—11 sm á síðastliðn-
um tíu árum og náð að komast upp
úr allt að 8 cm þykkri gjósku.
Einnig er athyglisvert, að all-
margar tegundir þrífast vel í jaðri
„gjóskupolla" í hraunum og breið-
ast yfir gjóskuna, eins og t.d.
krækilyng. En það, sem kemur ef
til vill mest á óvart, er, að í hrauni
frá 1845 hefur birkiplöntum fjölg-
að mjög verulega eftir gjóskufallið
1970. Birkifræið virðist fá sér-
staklega góð vaxtarskilyrði í jaðri
„gjóskupolla" þar sem rof mynd-
ast í gamburmosabreiður. Áður
hefur verið bent á þá staðreynd,
að birki á Suðurlandi sé einkum að
finna í nágrenni virkustu eld-
fjalla, og kann hér að vera komin
að nokkru skýring á því.
Það, sem stendur plöntunum
mest fyrir þrifum að vaxa í
gjóskunni, er, að hún er mjög laus
í sér og fýkur mikið til. Þær
plöntur, sem best standa sig, eru
þær sem mynda jarðrenglur eins
og stinnastör og skriðlíngresi.
Verði farið inn á þá braut að sá
grasfræi í vikur, myndu slíkar
grastegundir án efa gefa bezt.a
raun.
Sums staðar harðnar efsta
gjóskulagið með tíð og tíma og
myndast hörð skel, og gjóskan
hættir að fjúka til. Á þannig
svæðum nema ýmsir mosar og
fléttur fyrst land og háplöntur
fylgja í kjölfarið. Við jaðar slíkra
svæða, þar sem gamburmosa er að
finna, má oft sjá hvernig hann
breytir vaxtarlagi sínu og sveigir
inn yfir gjóskuna.
Að lokum má geta þess, að
samkvæmt athugunum á gróðri í
nágrenni Heklu eftir gjóskufallið
1970, virðist meginþorri algeng-
ustu plantna þar um slóðir þola
allt að 7—8 sm þykka gjósku án
þess að drepast. En vissulega
tekur það fáein ár að endurheimta
fyrri landgæði, gróðurinn er við-
kvæmur fyrir traðki og landinu
hættara við uppblæstri en áður.
Þar sem nýfallin gjóska er mun
þykkari er erfitt að segja um
afleiðingar, því að það er mjög háð
staðháttum. Minna má á, að í
Heklugosi 1947 féll allt að 10 sm
þykk gjóska í Fljótshiíð og inn á
Þórsmörk, en þess sjást þó lítii
merki.
I þessari grein hefur aðeins
verið fjallað um áhrif gjósku á
gróður eftir Heklugos 1970, sem
var miklu minna en gosið nú, ef
það mætti verða einhverjum til
eilítils fróðleiks. Hins vegar skal
hér enginn dómur lagður á, hverj-
ar afleiðingar gjóskufallsins nú
verða og kemur þar hvoru tveggja
til, að ég hef ekki enn haft tök á að
skoða vegsummerki og svo hitt að
erfitt ér að segja nokkuð fyrr en
séð verður hvernig jörð kemur
undan vetri. Ljóst er þó af frétt-
um, að búast má við nokkrum
skemmdum á gróðri næstu sumur
á ákveðnu svæði. Með sérstökum
varnaraðgerðum ætti að vera unnt
að draga nokkuð úr þeim, ef
ástæða þykir til.