Morgunblaðið - 20.01.1981, Side 13

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 20. JANÚAR 1981 13

ÚTFLUTNINGUR — ÚTFLUTNINGUR — ÚTFLUTNINGUR — ÚTFLUTNINGUR |
Ólafur B. Ólafsson, framkvæmdastjóri:
Hraðfrystiiðnaður hefur
ómetanlegt gildi fyrir af-
komu og framtíð Islendinga
Þegar fjallað er um málefni
atvinnuveganna, er óhjákvæmi-
legt að mat sé lagt á mikilvægi
einstakra atvinnugreina og fyrir-
tækja fyrir íslenzkt þjóðarbú.
Mörg atriði koma til greina, þegar
meta skal þýðingu þeirra og eru
menn ekki alltaf á einu máli um
hvaða mælistikur skuli nota. Get-
ur það farið eftir stöðu manna í
þjóðfélaginu eða búsetu svo eitt-
hvað sé nefnt. Þá hefur framtíð-
armarkmið í þróun atvinnuhátta
mikla þýðingu. Því það sem skiptir
máli í dag fyrir heill og hamingju
þjóðar, getur verið gjörsamlega
þýðingarlaust á morgun vegna
tæknibyltingar, nýjunga, breyttra
lífsviðhorfa, o.s.frv. En óbreytt
stendur, að sérhver þjóð hlýtur að
verða að stefna að sem beztri
nýtingu þeirra náttúruauðæfa,
sem eru innan landamarka henn-
ar, svo framarlega sem hún fær
ekki sambærileg auðæfi til afnota
annarsstaðar frá á lægra verði en
nýting eigin auðæfa kostar s.s. átt
hefur sér stað í innflutningi olíu
frá Arabaríkjunum til Bandaríkj-
anna. Inn í það dæmi koma einnig
verndunarsjónarmið, þ.e. geymsla
eigin auðæfa vegna framtíðar-
þarfa.
Án þess að fara nánar út í
þessar hugleiðingar, er rétt að
undirstrika að eðlileg nýting eigin
náttúruauðæfa er forsenda mynd-
unar sjálfstæðs þjóðríkis. Um það
þarf ekki að hafa mörg orð. Það er
augljós staðreynd.
Framfaraskeið
þjóðarinnar í
atvinnumálum hefst
með togaraútgerð
íslendingar
sem hefur verið talið frekar
snautt af náttúruauðæfum. Fiski-
miðin umhverfis landið hafp. þó
um aldir og ekki hvað sízt á
þessari öld, verið þjóðinni mikill
gnægtarbrunnur. Við upphaf tog-
araútgerðar Islendinga í byrjun
aldarinnar, togarinn Coat frá
Hafnarfirði árið 1905, hófst fram-
faraskeið þjóðarinnar í atvinnu-
málum. Þá fyrst tókst að hefja
hagnýtingu þessara miklu nátt-
úruauðæfa við strendur landsins á
stórvirkan og skipulegan hátt.
Skal hér rakin nokkuð þróunin í
nýtingu þorskaflans með almenn-
verða straumhvörf í atvinnuhátt-
um landsmanna. Á áratugnum
1930—1940 rísa upp nokkrir tugir
hraðfrystihúsa, er frysta fisk, flök
og heilfrysta til útflutnings. I
byrjun þessa tímabils, sérstaklega
á styrjaldarárum fór enn stór
hluti aflans ísaður til erlendra
kaupenda. En á síðustu áratugum,
hefur hlutdeild ísfisksins verið
óveruleg miðað við það sem áður
var. Sem dæmi skal sýnd nýting
þorskaflans eftir helztu verkunar-
aðferðum árin 1977—1979 en tölur
fyrir árið
fyrir:
1980 liggja enn ekki
1977 1000 1978 1000 1979 1000 1977 Hlutdeild 1978 1979
Smál. Smál. Smál. % % %
Frysting 276,8 299,4 348,7 58,2 61,5 62,0
Söltun 133,1 114,2 125,2 28,0 23,4 22,2
Herzla 31,1 7,4 31,0 6,5 1,5 5,5
ísfiskur 10,8 26,4 39,0 2,3 5,4 6,9
Annað 23,8 39,7 19,0 5,0 8,2 3,4
Samtals 475,6 487,1 562,9 100,0 100,0 100,0
eiga mikið land. irnir
um orðum og síldinni sleppt.
Segja má, að fyrstu áratugirnir
hafi verið áratugir veiðanna. Meg-
ináherzla var lögð á að nýta þau
mið sem þekktust og leita nýrra.
Minna var hugað að frekari
vinnslu. Stærsti hluti aflans var
fluttur ísaður til erlendra hafna í
Evrópu og seldur þannig. Nokkuð
var saltað á hefðbundinn hátt
fyrir markaði í Suður-Evrópu.
Bátafiskur fór í salt og skreið.
Gjörbylting:
Vinnslustigið
Um og eftir 1930, í heimskrepp-
unni miklu, hrundu saltfiskmark-
aðir Islendinga og ísfiskmarkað-
urðu erfiðari. Upp úr því
Erfiðar markaðsaðstæður og
vanþróuð geymslutæki á frystum
matvörum stóðu m.a. í vegi. Þá
höfðu hefðbundnar neyzluvenjur á
fiski (almenningur vildi frekar
ferskan fisk og saltaðan) mikil
áhrif á það, hversu hægt miðaði
áfram fyrir seinni heimsstyrjöld-
ina. En með henni verður gjör-
bylting hér á. Þá hefst það tíma-
bil, sem mætti nefna vinnslustigið
í íslenzkri útgerðarsögu. Aukin
áherzla er lögð á að sem stærsti
hluti aflans fari í vinnslu en sem
minnst sé selt ísað erlendis.
í þorskaflanum í þessu yfirliti
eru taldar með eftirfarandi fisk-
tegundir: Þorskur, ýsa, ufsi, langa,
keila, steinbítur, karfi, skötuselur
I /
Ha m

m ( \
i »1 I 1
**'' Wmmmm

Á ! M •
fi 'f
f \ f'
# \~.K
IV **sr'
ur hann fyrir ails konar veðrum,
en veðráttan hefur afgerandi áhrif
á verkunina, einkum fyrst eftir að
fiskurinn er hengdur upp. Oft
kemur fyrir að skreiðin frýs á
hjöllunum, en það er mikið fjár-
hagslegt tjón, verður m.a. ekki
seljanleg til Ítalíu nema í litlu
magni.
Ymsar tegundir myglusveppa
geta herjað á fiskinn, og valda
þeir svonefndum jarðslaga, en
roðið verður þá mjög dökkt og
fiskurinn því ekki áferðarfallegur.
Þá getur flugumaðkurinn valdið
tjóni þegar hlýnar í veðri, enda
hefur ekki verið talið viturlegt að
verka skreið frá 15. maí til 15.
sept.
Mörgu fleira þarf að gæta að á
meðan fiskurinn er að verkast, og
þarfnast hann mikillar umhyggju
ef verkunin á að takast vel.
Auðvitað hefur hráefnið mestu
áhrifin á hin endanlegu gæði
skreiðarinnar. Því ferskari sem
fiskurinn er hengdur upp, því
meiri eru líkurnar fyrir því, að
skreiðin verkist í betri og verð-
mætari gæðaflokka.
Gæðakröfur og mis-
munandi neyslumáti
Mikill munur er á neysluvenjum
á hinum ýmsu mörkuðum.
Kannski er það vísbending um
gæðakröfur sem slíkar á hráefni,
að því sunnar sem dregur á
jörðinni virðast kröfur minni, þó
einnig í og með vegna annarskon-
ar neyslumáta. I Nígeríu er t.d.
mest af skreiðinni (og hausum)
neytt sem mauksoðinnar fiski-
súpu-kássu. Þá er fiskurinn (og
hausar) yfirleitt seldur í stykkja-
tali, sem kannski er eðlilegt miðað
við aðal neyslumátann. (Hér er átt
við sölu eftir að varan er komin á
neytendamakað í neyslulandi).
Á suður Ítalíu er fiskurinn
bleyttur upp, flakaður og seldur
þannig. Til þess að fá heilleg flök
verður fiskurinn að vera efnislega
góður og má alls ekki hafa frosið á
hjöllunum, því þegar fiskur frýs
springa sellurnar í fiskholdinu og
missa við það hæfni sína til að
draga í sig vatn. Fiskurinn verður
mjög sundurlaus.
Á norður Ítalíu er þessu öðru-
vísi varið. Finnmarken gæði, sem
má vera nokkuð frosin skreið, er
almenn gangvara á norður Ítalíu,
en selst treglega til suður ítaliu,
nema í litlu magni. Með sama
hætti getur eilítill súr í fiski
gengið á suður Ítalíu, en verið
algjörlega fordæmdur víðast á
norður Italíu.
Hér á undan hefur verið stiklað
á stóru um mikilvæga fram-
leiðslugrein í útflutningi okkar
íslendinga, og gefur vonandi smá
innsýn i neyslumáta aðal mark-
aðslanda okkar á skreið. Því miður
hefur sú skoðun unnið sér almennt
fylgi, að skreið sé síðri gæðavara
en aðrar útflutningsafurðir. Þetta
á sinn þátt í því að misjafnlega
tekst að vinna og halda sumum
mörkuðum okkar, öðrum en meg-
inmörkuðunum í Nígeríu og Italíu.
Það er með skreið, eins og aðra
vöru sem við framleiðum til út-
flutnings, að því betra hráefni sem
notað er í hana, því meiri gæða-
vara verður hún. Þar af leiðandi
ætti að fást hærra verð og fleiri
markaðir að nýtast okkur.
Ein mikilvægasta
atvinnugrein
þjóðarinnar
Á annan tug þúsunda manna
vinna við framleiðslu frystra sjáv-
arafurða í frystihúsum landsins.
Þúsundir sjómanna manna fiski-
skipaflotann, sem samanstendur
af rúmlega 80 togurum og hundr-
uðum minni fiskiskipa. Þriðja
hver gjaldeyriskróna, sem þjóðin
aflar með útflutningi vöru er
vegna útflutnings frystra sjávar-
afurða. I kringum hraðfrystiiðn-
aðinn eru hundruð þjónustufyrir-
tækja með mikinn fjölda starfs-
manna o.s.frv. I stuttu máli sagt,
hraðfrystiiðnaðurinn er ein mikil-
vægasta atvinnugrein þjóðarinn-
ar. Atvinnugrein, sem hefur ómet-
anlegt gildi fyrir afkomu og fram-
tíð Islendinga. Hér er um að ræða
fjölbreytilega framleiðslu mikils
magns vöru fyrir mikinn fjölda
markaða sem hafa ólíkar þarfir og
gera mismunandi kröfur.
Stærsti markaðurinn er í
Bandaríkjunum, en þangað hefur
um 70% útflutnings farið í ára-
raðir. Þá hafa Bretland, Sovétrík-
in, Japan, Tékkóslóvakía, Vestur-
Þýskaland og Frakkland haft
mikla þýðingu.
Þegar í upphafi hraðfrystiiðn-
aðar á árunum 1934—1940 voru
menn þeirrar skoðunar, að ef lyfta
ætti Grettistaki í sölumálum
hraðfrysts fisks, yrði það að ger-
ast í stóru sameinuðu átaki.
Fiskimálanefnd annaðist þessi
mál, þar til samvinnufélögin árið
1940 og Sölumiðstöð hraðfrysti-
húsanna, stofnuð 25. febrúar 1942,
tóku þessi mál að sér. SÍS fyrir
hraðfrystihús á vegum samvinnu-
félaga og SH fyrir einkafram-
taksmenn og síðar bæjarútgerðir.
Þá hafa jafnan nokkrir einstakl-
ingar verið með fremur lítið magn
í sölu.
Sölufélög og skrif-
stofur erlendis
Bæði sölusamtökin SH og SÍS
reka sölufélög og söluskrifstofu
erlendis eða sem hér segir:
SH
1. Bandaríkin
Fyrirtækið Coldwater Seafood
Corp., stofnað árið 1947, starfræk-
ir 2 fiskiðnaðarverksmiðjur. Aðra
í Cambridge, Maryland og hina í
Everett, Boston. Starfsmenn hátt
í 1000 manns. Sala 1980 $201,9
millj. Er með umboðsmenn um öll
Bandaríkin. Útflutningur til USA
1980 52.489 smál.
2. Bretland
Söluskrifstofa í London. Unnið
að undirbúningi byggingar á
frystigeymslu og fiskiðnaðarverk-
smiðju í Grimsby. Útflutningur til
Bretlands 1980 14.184 smál.
3. V-Þýskaland
Verið að undirbúa opnun
skrifstofu í Hamborg. Útflutning-
ur 1980 7.010 smál.
4. Aðalskrifstofa SH — Reykja-
vík
Hefur heildarumsjón með fram-
leiðslu-, sölu- og fjármálum. Ann-
ast sölumál í Austur-Evrópu, Sov-
étríkjunum, Norðurlöndum og
Japan.
sís
1. Bandarikin
Fyrirtækið Iceland Seafood
Corporation, Harrisburg, stofnað
árið 1951, en hét þá Iceland
Products Inc. Starfrækir eina
fiskiðnaðarverksmiðju í Harris-
burg. Starfsmenn rúml. 300 tals-
ins. Sala 1980 $91,6 millj. Útflutn-
ingur til USA 1980 20.505 smál.
2. Bretland
Fyrirtækið Iceland Seafood
Corporation í Lowestoft. Er verið
að endurskipuleggja sölumálin og
starfsemina með stóraukinni
áherzlu á brezka markaðnum.
Útflutningur 1980 2.112 smál. Síld
ekki meðtalin.
3. V-Þýskaland
Söluskrifstofa í Hamborg, sem
annast sölumál í V-Þýskalandi og
annars staðar á meginlandi
V-Evrópu.
4. Aðalskrifstofa Sjávarafurða-
deild SÍS — Reykjavík
íslenzkur hrað-
frystiiðnaður
og útflutnings-
mál hans
Hefur heildaryfirlit yfir starf-
semina og annast m.a. sölumál í
A-Evrópu, Sovétríkjunum og Jap-
an.
Mikil nákvæmni
og gott skipulag
I sölukerfum þessara tveggja
sölusamtaka, SH og SÍS, starfa
tugir manna að sölumálum á
helztu fiskmörkuðum heims. Auk
þess vinna tugir manna að tækni-
og eftirlitsmálum í frystihúsum
hérlendis.
Framleiðendur þurfa ávallt að
vera í sem nánustu tengslum við
markaðinn, til þess að vöruþróun
verði í samræmi, bæði við óskir
kaupandans og möguleika fram-
leiðslunnar, og einnig að fram-
leiðsluþróun stefni í rétta átt.
Mikla nákvæmni og gott skipu-
lag þarf til að flytja á annað
hundrað þúsunda smálestir af
frystum sjávarafurðum frá um
100 frystihúsum á Islandi til
helztu markaðslanda í þeim um-
búðum og af þeim gæðum, sem
neytendur krefjast. Um er að
ræða hundruð tegunda úr frysti-
húsum og fiskiðnaðarverksmiðj-
unum.
Með áratuga þróun í tækni við
frystingu, samtaka átaki á helztu
mörkuðum og beitingu hæfilegs
fjármagns við uppbyggingu helztu
markaðssvæða, hefur tekizt að
þyggja upp öfluga atvinnugrein á
íslandi, þrátt fyrir það, að frysti-
iðnaðurinn hefur ætíð þurft að
heyja harða baráttu fyrir tilveru
sinni.
og spærlingur. Af framangreindu
sést m.a. að 60,6% þorskaflans
umrætt tímabíl fór í frystingu.
Nokkrar sveiflur geta verið á
þessu milli ára, en í- það heila
tekið, hefur frystingin verið lang-
samlegasta stærsta vinnslugrein-
in, allt frá stríðslokum.
Nú er svo komið að hraðfrysti-
iðnaðurinn er stærsta atvinnu-
grein landsmanna. Rúmlega 100
hraðfrystihús eru starfrækt víðs
vegar um landið. Árleg heildar-
framleiðsla þeirra af frystum
sjávarafurðum hefur aukizt gífur-
lega á síðustu árum eða sem hér
segir:
Smál.
1976
1977
1978
1979
1980
99.570
114.121
125.605
159.695
(áætl.) 135.000
Hvalafurðir eru í þessum tölum,
en árleg framleiðsla þeirra var
sem hér segir:
1976 3.695 tonn, 1977 3.597 tonn
1978 4.755 tonn, 1979 4.863 tonn
Á sama tímabili var útflutning-
ur frystra sjávarafurða sem hér
segir:
1976
1977
1978
1979
Magn
Smál.
98.015
106.642
123.295
146.304
Virði
millj.kr.
26.364
38.764
67.598
110.437