Morgunblaðið - 20.01.1981, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 20. JANÚAR 1981
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 20. JANÚAR 1981
29
plír®0ílWÍ^feí>ilí5>
Útgefandi hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Ritstjórnarfulltrúi Þorbjörn Guðmundsson.
Fréttastjóri Björn Jóhannsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Skeifunni 19, sími 83033.
Áskriftargjald 70 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 4 kr.
eintakiö.
Lausn gísladeilunnar og
nýr Bandaríkjaforseti
Asíðustu klukkustundunum fyrir brottför sína úr Hvíta
húsinu getur Jimmy Carter glaðst yfir samkomulagi um að
gíslunum í Teheran skuli sleppt. í staðinn hafa 8000 milljónir
dollara verið fluttir á bankareikninga, sem íranir hafa
ráðstöfunarrétt yfir. Þessa fjármuni frysti Jimmy Carter í
bandarískum bönkum eftir að starfsmenn í bandariska
sendiráðinu í Teheran höfðu verið teknir ásamt sendiráðsbygg-
ingunni og öllu lauslegu í henni 4. nóvember 1979. Síðan þá hafa
52 sendiráðsstarfsmenn verið á valdi íranskra öfgamanna, sem
hafa öskrað á hefnd í nafni íslömsku byltingarinnar. Fyrst
kröfðust þeir framsals á íranskeisara. Eftir andlát hans
heimtuðu þeir fjármuni og kröfðust upphaflega 24 milljarða
dollara. Stjórnleysi í kjölfar byltingarinnar, samdráttur í
olíuframleiðslu og hrakfarir í hernaðarátökum við íraka hafa
leikið Irani grátt fjárhagslega. Þegar Ronald Reagan sigraði í
forsetakosningunum í Bandaríkjunum 4. nóvember síðastliðinn
urðu Iranir hræddir. Sá atburður virðist jafnvel hafa haft meiri
áhrif á þá en misheppnaði björgunarleiðangurinn, sem Carter
efndi til í apríl síðastliðnum. í desember kom fram ný afstaða
Irana til málsins og fyrir milligöngu Alsírstjórnar hefur
samkomulag nú tekist.
Velferð gíslanna hefur verið í fyrirrúmi hjá Bandaríkjastjórn.
Jafnvel þegar þeim átti að bjarga með hervaldi var fullyrt, að
það hefði verið unnt án þess að fórna lífi þeirra. Ástæða er til að
fagna samkomulaginu, sem tekist hefur. Fögnuðurinn á rætur
að rekja til mannúðlegra sjónarmiða. Ekki er þó unnt að
gleðjast yfir frelsun gíslanna, ef hún yrði öðrum til eftirbreytni.
Sendiráðsmenn hafa verið notaðir sem tæki til fjárkúgunar. Því
mega menn ekki gleyma og þess vegna er ekki nógu sterklega
unnt að fordæma allt hátterni írana í málinu.
Á þessu stigi liggja ekki fyrir upplýsingar um einstaka þætti
gíslamálsins. Enn hafa ekki borist lýsingar á aðbúnaði
sendiráðsstarfsmannanna eða hvernig með þá var farið. Þær
munu setja svip sinn á fréttir næstu vikna. Mannúðarsjónar-
miðin eiga síðan eftir að víkja fyrir öðrum þáttum þessa máls.
Það kemur í hlut Ronald Reagans, sem tekur við embætti
Bandaríkjaforseta í dag, að nýta hina nýju stöðu til sem mestra
hagsbóta fyrir land sitt og Vesturlönd í heild. Eins og málum er
nú háttað bæði í írönskum stjórnmálum, við norður- og
austurlandamæri írans, í Afganistan, og í suðvesturhorni þess,
á landamærum íraks og í Persaflóa, er unnt að líta á landið sem
púðurtunnu við helstu orkulindir Vesturlanda. Forsendur ættu
nú að vera fyrir því, að vestrænir aðilar ræði við ábyrg öfl í Iran,
finnist þau, um ráðstafanir til að tryggja öryggi landsins. Þegar
sá fyrir endann á gislamálinu byrjaði málgagn sovéska
kommúnistaflokksins, Pravda, venjubundinn undirróður sinn og
hélt því meðal annars fram fyrir fáeinum dögum, að
Bandaríkjamenn væru að undirbúa innrás í íran. Greinilega
finnst Kremlverjum það ekki í samræmi við stórveldahagsmuni
sína, að gísladeilan leysist. Segir það sína sögu.
Sagt hefur verið, að niðurlæging Bandaríkjamanna vegna
gislamálsins hafi orðið til að breyta afstöðu þeirra til
valdbeitingar. Sumir orða það þannig, að þeir hafi með þessu
áfalli náð sér eftir áfallið vegna Víetnamstríðsins. í kosninga-
baráttu sinni lagði Ronald Reagan höfuðáherslu á það, að
Bandaríkjamenn yrðu að hafa afl til að láta til sín taka, hvar
sem hagsmunir þeirra væru í húfi, og aflið dygði ekki eitt heldur
yrði pólitíski viljinn einnig að vera fyrir hendi. Endurreisn
bandarískrar þjóðarvirðingar er eitt af kjörorðum Reagans.
Honum verður auðveldara að ná því markmiði sínu, nú þegar
samkomulag hefur tekist um gíslamálið. Rutt hefur verið úr
vegi vandamáli, sem í rúma 14 mánuði hefur haft forgang fram
yfir öll önnur í störfum Bandaríkjaforseta. Frelsun gíslanna
gerir Ronald Reagan kleift að helga sig framkvæmd þeirra
verkefna, sem hann ræður mestu um sjálfur.
Lausn gíslamálsins er því ekki aðeins mannúðarmál heldur
hefur hún miklu víðtækari afleiðingar. Allar breytingar á
stöðunni í nágrenni Persaflóa hafa áhrif á almenna þróun
alþjóðamála. Þegar jafn mikilvægir atburðir gerast í sömu
andrá, að gíslarnir fá frelsi og nýr forseti tekur við völdum í
Bandaríkjunum, er svo sannarlega unnt að tala um þáttaskil og
ástæða til að huga gaumgæfilega að framhaldinu. Ekki síst fyrir
okkur í landi, sem liggur um þjóðbraut þvera, þegar
mikilvægustu öryggishagsmunir stórveldanna eru annars vegar.
444 DÖKKIR DAGAR í LÍFI GISLANNA -444 DÖKKIR DAGAR í LÍFI GÍSLANNA— 444 DÖKKIR DAGAR í LÍFI GlSLANNA—
Viðhorfin breyttust við óbilgimi Khomeinis
Það eru 444 dagar frá því að
martröð gíslanna í bandaríska
sendiráðinu í Teheran hófst.
Sunnudaginn 4. nóvember 1979
barst sú fregn um heim allan
að „uppivöðsluseggir" hefðu
ruðst inn á lóð sendiráðsins,
lagt það undir sig og tekið allt
að eitt hundrað manns í gísl-
ingu.
Þennan dag sat Jimmy Cart-
er forseti á fundum í Camp
David og ráðfærði sig við
helztu ráðgjafa sína hvernig
hann skyldi haga baráttu sinni
fyrir því að hljóta útnefningu
Demókrataflokksins við for-
setakosningarnar. Forsetanum
stóð viss stuggur af Edward
Kennedy öldungadeildarþing-
manni er ákveðið hafði að
keppa við Carter um útnefn-
frá íran og að frysta íranskar
innistæður í Bandaríkjunum.
Það var aðeins eitt sem íranir
vildu í skiptum fyrir gíslana,
keisarann.
Eftir sendiráðstökuna braust
út í Iran mikil hatursbylgja í
garð Bandaríkjanna. Hópar
fólks söfnuðust saman við
sendiráðið, hrópuðu ókvæðis-
orð og brenndu bandaríska
fánann, sem virtist til í miklu
upplagi í landinu. Lítið fór
fyrir mótmælum í Bandaríkj-
unum til að byrja með, en
seinna kom til uppþota og
gripið var til ofbeldis í auknum
mæli er íranskur námsmaður
þar í landi skaut bandarískan
táning til bana.
Fljótlega létu íranir lausa 13
gísla, fimm konur og átta
Og þrátt fyrir fall keisarans
og þrátt fyrir það að Khomeini
hafði tekið við æðstu stjórn
mála í Iran, vantreysti Carter
leynilegum upplýsingum og
ráðleggingum utanríkisráðu-
neytisins, þar sem hvatt var
eindregið til þess að keisaran-
um yrði ekki undir neinum
kringumstæðum veitt hæli í
Bandaríkjunum. Honum var
tjáð, að það kynni að hafa
alvarlegar afleiðingar, líkleg-
ast yrðu bandarískir þegnar í
Iran teknir í gíslingu í staðinn.
Þegar keisarinn sótti um að
fá að koma til Bandaríkjanna
til læknismeðferðar skunduðu
tveir nánir vinir hans, Henry
Kissinger fyrrum utanríkisráð-
herra og David Rockefeller
miðlunar, þar sem ýmsir aðilar
áttu hlut að máli, er loks leiddu
til þess að gíslarnir voru leystir
úr prísundinni, eftir 444 daga í
haldi. Ymsir aðrir viðburðir
komu til sögu og áttu sinn þátt
í því að gísladeilan leystist.
Þegar sá orðrómur komst á
kreik, að Bandaríkjamenn
væru að undirbúa innrás í íran
til að frelsa gíslana, brást
Khomeini ókvæða við, og
hvatti æskufólk í íran til að
vopnbúast og vera viðbúið
stríði. Khomeini varaði jafn-
framt við því, að allar tilraunir
til að frelsa gíslana með her-
valdi yrðu til þess að þeir yrðu
teknir af lífi, allir sem einn.
Engu að síður tóku Banda-
ríkjamenn að undirbúa hernað-
araðgerðir. Sjötti flotinn var í
um að Carter léti undan þrýst-
ingi og féllist á framsal keis-
ara, hljóta þær vonir að hafa
brostið þegar keisari þáði boð
Sadats forseta og hélt frá
Panama til Egyptalands. Þar
með gátu Bandaríkjamenn ekki
ráðskast með framtíð keisar-
ans.
Hart var vegið að Carter, en
taka sendiráðsins virtist í
fyrstu ætla að bjarga honum
frá alls konar vandræðum, þar
sem málið dró athygli almenn-
ings frá ýmsum málum heima
fyrir. Þegar á leið snerist
gíslamálið upp í aðra martröð
Carters.
Hann var sagður skorta leið-
togahæfileika, en þegar harðn-
að hefur á dalnum hefur
staða hans í gísladeilunni
kæmi til með að hafa veruleg
áhrif þegar Bandaríkjamenn
kysu sér forseta í nóvember
1980.
Eitthvað afdrifaríkt varð
að gera, og ákveðið var að
freista þess að senda sérþjálf-
aða víkingasveit inn í íran til
að frelsa gíslana. Það var 25.
apríl síðastliðinn að sveitin
lagði upp í ferð sem endaði með
ósköpum. Átta bandarískir
hermenn fórust, sex þyrlur
glötuðust og einnig flutninga-
flugvél, eins og frægt varð, og
sveitin komst ekki nær gíslun-
um, en á blett í auðninni í
grennd við Teheran, í 30 kíló-
metra fjarlægð frá bandaríska
sendiráðinu. íranir ærðust af
reiði vegna tilraunarinnar en
þess að gíslarnir yrðu leystir úr
haldi.
Þegar keisari lézt svo úr
krabba í Egyptalanai í júlí
vöknuðu vonir gíslanna á ný,
þar sem írönsk yfirvöld gátu
ekki lengur hengt sig á þá
kröfu að fá keisara framseldan
áður en gíslarnir yrðu leystir
úr haldi.
En þá gripu Khomeini og
hans menn til annarra bragða,
settu ströng skilyrði um að
eigum keisara í Bandaríkjun-
um yrði skilað, að bandarísk
yfirvöld viðurkenndu að hafa
framið afglöp með því að
styðja keisara og að eigum
írana er frystar voru í Banda-
ríkjunum yrði skilað, áður en
til þess kæmi að gíslarnir yrðu
leystir úr haldi.
Fáir kenna
Carter hvernig fór
Fróðir menn telja, að mikill
minnihluti vilji í raun kenna
Carter sjálfum hvernig gísla-
málið klúðraðist hvað eftir
annað, sökin liggi fyrst og
fremst hjá írönum. Aldrei hafi
verið hægt að spá fyrir um
viðbrögð írana og lengi vel
hefði ekki verið ljóst hverjir
færu með völdin þar í landi. Þá
hefðu beinar samningaviðræð-
ur ekki átt sér stað, þótt
Alsírmenn hefðu þegar í febrú-
ar í fyrra reynt að miðla
málum, er alsírskur diplómat
var í nefnd Sameinuðu þjóð-
anna er fór til Teheran þeirra
erinda að finna flöt til lausnar
deilunni. Þær tilraunir urðu
Steven
Lauterbach
Jerry
Plotkin
Victor
Tomscth
Donald
Hohman
Paul
Lewia
Thomae
Ahern
Fred
Kupka
John
McKeel
ingu flokksins. Samkvæmt
skoðanakönnunum naut
Kennedy helmingi meira fylgis
kjósenda en Carter, og mögu-
leikar hans á endurkjöri þóttu
hverfandi sakir slægrar
frammistöðu hans í skoðana-
könnunum.
Með sendiráðstökunni hófst
hins vegar röð atburða er áttu
eftir að hjálpa Carter til að
hljóta útnefninguna, þótt síðar
ættu þeir eftir að leiða til eins
mesta ósigurs forseta í kosn-
ingum og skerða álit Banda-
ríkjanna út á við.
Fyrstu fréttirnar af sendi-
ráðstökunni bárust Washing-
ton um hádegisbilið. Viðbrögð
cinkenndust til að byrja með af
tortryggni, en seinna braust út
gremja, sem vart ætti að þurfa
að iýsa.
Talið var í fyrstu, að málið
leystist fljótt, það þótti óhugs-
andi að íranskur uppivöðslu-
hópur, með nýju byltingar-
stjórnina á bak við sig, þyrði að
storka Bandaríkjunum svo
nokkru næmi. Talið var jafn-
vel, að nægja mundi að senda
tvo til þrjá lágt setta embætt-
ismenn til írans til að fá
gíslana Iausa úr haldi.
Annað átti þó eftir að koma
á daginn. Diplómatar komust
aldrei nema til Istanbul. Það
hafði heldur engin áhrif á
yfirvöld í íran að flæma burtu
Irani er dvöldust með ólögleg-
um hætti í Bandaríkjunum.
Orð Páfa dugðu ekki heldur, né
sú ákvörðun Bandaríkjastjórn-
ar að hætta olíuinnflutningi
lita menn, en Ayatollah
Khomeini lýsti yfir við það
tækifæri, að gíslarnir sem eftir
væru, 53 að tölu, yrðu leiddir
fyrir rétt og sakaðir um njósn-
ir. Upp úr þessu hættu menn að
trúa á skjóta lausn gíslamáls-
ins, nýtt kaldastríð var í upp-
siglingu. Gíslarnir voru allt í
einu orðnir peð í snarpri póli-
tískri skák Khomeinis og Cart-
ers. Hafði sá fyrrnefndi undir-
tökin í skákinni og lék sér
óspart með líf gíslanna. Einn
dag voru líkur á að gíslarnir
yrðu látnir lausir, næsta dag
vofðu yfir þeim réttarhöld sem
lyki á því að kveðinn yrði upp
yfir þeim dauðadómur.
Carter hunds-
ar aðvaranir
Segja má, að með sendiráðs-
tökunni í Teheran hafi ein
martröð í lífi Carters forseta
náð hámarki og önnur byrjað.
Atburðir í Iran settu mark sitt
á forsetatíð hans alla. Er veldi
keisara fór að riðlast á árinu
1978 og í ársbyrjun 1979 hafði
Carter að engu varnaðarorð
diplómata í íran, sem sáu hrun
keisaraveldisins fyrir sér.
Carter, sem tók hvað mest
mark á Zbigniew Brzezinski
ráðgjafa sínum í öryggismál-
um, gerði ráð fyrir því, að
íranski herinn tæki völdin í
landinu og kæmi þar með í veg
fyrir að Khomeini sneri heim
úr útlegð.
Hluti gíslanna sem leystir voru úr haldi í gær.
Ekki beðist
afsökunar
Gislarnir sýndir skrii sem sainaoisi jafnan saman við sendiráðið i
Teheran. Venjulega var bundið fyrir augu gíslanna.
Fagnaðarfundir er einn hinna lituðu gísla
sneri heim eftir að vera látinn laus úr haldi.
forseti Chase Manhattan-
banka, á fund Carters og báðu
hinum aldna bandamanni
Bandaríkjanna griða. Carter
hafði þá þegar ákveðið að taka
við keisara af mannúðarsjón-
armiðum.
Og meðan Reza Pahlevi
dvaldist á Sloane-kettering
sjúkrahúsinu settu íranir þá
einu kröfu fram til lausnar
gísladeilunni, að skipt yrði á
keisara og gíslunum. Af hálfu
bandarískra yfirvalda kom sú
lausn aldrei til greina, og upp
frá því hófust ýmsar þæfingar,
viðræður, tilraunir til mála-
viðbragðsstöðu á Miðjarðar-
hafi og flugvélamóðurskipin
Midway og Kitty Hawk voru til
reiðu við mynni Persaflóa.
Stöðugt jókst þrýstingur á
Carter að afhenda Irönum
keisara, sem þjáðist af krabba í
sjúkrahúsi í Bandaríkjunum.
Khomeini hamraði stöðugt á
því, að fyrr væru Iranir ekki til
viðræðu um lausn gislamálsins,
fyrr en Bandaríkjamenn féllust
á að framselja keisara.
Vonir bresta
Hafi gíslarnir gert sér von
bandaríska þjóðin venjulega
staðið með forseta sínum og
hvatt hann til dáða. Carter
brást við aukinni gagnrýni með
því að slíta öllu stjórnmála-
sambandi við írani, koma í
kring afdrifaríkum efnahags-
þvingunum á írani og með því
að leggja bann við öllum út-
flutningi bandarískra afurða
til írans.
Síga tók
á ógæfuhlið
Ljóst var Carter, að frammi-
jafnframt hlakkaði í þeim að
hún mistókst.
Nú tók heldur betur að síga á
ógæfuhliðina hjá Carter, þótt
gíslamálið virtist í upphafi og
framan af ætla að auka veg-
semd hans. Dyggir stuðn-
ingsmenn sneru jafnvel við
honum baki, og Rússar sökuðu
hann um að færa heiminn fram
á barm þriðju heimsstyrjaldar-
innar. Hann hafði gefið írön-
um hvern frestinn af öðrum til
að skila gíslunum, að öðrum
kosti yrði gripið til einhverra
aðgerða. Allir liðu frestirnir án
Carter gaf strax út þá yfir-
lýsingu, að hann myndi aldrei
biðjast afsökunar á því að hafa
stutt keisara. Innan fárra daga
frá þeirri yfirlýsingu braust út
styrjöld við Persaflóa, er írak-
ar réðust inn í íran. Banda-
ríkjamenn tóku á laun afstöðu
með írönum í stríðinu, og sögur
fóru af því að þeir væru
tilbúnir til að láta Irönum í té
varahluti í orrustuþotur í
skiptum fyrir gíslana.
Enn dróst lausn deilunnar þó
á langinn, og þrátt fyrir miklar
tilraunir síðustu dagana fyrir
kosningarnar í nóvember, gekk
hvorki né rak. Kjósendur voru
búnir að fá sig fullsadda af
loforðum sem ekki voru efnd,
og vonir þeirra höfðu brostið
einum of oft.
Það leikur enginn vafi á því,
að gíslamálið hefur haft sín
áhrif í Bandaríkjunum, vakið
upp vissa hreyfingu, sem legið
hefur í dvala frá því á dögum
Víetnam og Watergate. Afleið-
ingarnar koma ekki í ljós fyrr
en í fyllingu tímans. Líkur á
öflugri hægri sveiflu í banda-
rískum stjórnmálum hefur
vissulega alltaf verið fyrir
hendi, en víst er að Khomeini
og fylgismenn hans áttu hvað
mestan þátt í þeirri sveiflu sem
setti sitt mark á forsetakosn-
ingarnar og einkenndist af
endurvakinni föðurlandsást.
árangurslausar, svo og ýmsar
aðrar þreifingar af hálfu S.Þ.
Hins vegar særði það stolt
Bandaríkjamanna, að sjá fána
sinn brenndan hvað eftir annað
í sjónvarpsfréttum af gíslamál-
inu, en bandaríski fáninn var
lengi vel brenndur með viðhöfn
fyrir framan sendiráðið í Te-
heran og myndum af því dreift
um heim allan. Hér hafði
bandaríski risinn verið gripinn
sofandi á verðinum, að dómi
ýmissa.
Gíslamálið og minningin um
það mun auðvelda Ronald
Reagan að fá fram aukningu á
útgjöldum til hermála, og jafn-
framt heimila honum, ef svo
má að orði komast, að grípa til
afdrifaríkra hefndaraðgerða,
ef reynt verður aftur að særa
stolt Bandaríkjamanna með
svipuðum hætti og gert var
með töku sendiráðsins og gísl-
anna í Teheran. Allar venju-
legar leiðir til lausnar máli af
þessu tagi misstu að miklu
leyti gildi sitt, þar sem þær
komu að litlu eða engu gagni í
gísladeilunni.
Bandaríkjamenn þrá að
Bandaríkin verði á ný það
herveldi sem þau gátu stært sig
af að vera fyrir daga Víetnam
og Watergate. Og verði Banda-
ríkjunum storkað jafn grimmi-
lega á ný eins og er gíslarnir
voru teknir, á Reagan vart kost
á öðru en að grípa til afdrifa-
ríkra aðgerða. Viðhorfin hafa
breyzt við margra mánaða
óbilgirni Khomeinis.
(Þýtt og endursagt).