Morgunblaðið - 30.04.1981, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 30. APRÍL 1981
25
r eftir Havel og Kohout
i

Rithöfundurinn Stanek, sem er í náö hjá stjórnvöldum, tekur á móti
andófsrithöfundinum Vanek, gömlum baráttufólaga. (Erlingur Gísla-
son og Rúrik Haraldsson. Leikstjóri þáttanna er Helgi Skúlason.)
í leikhúsmóti í Vínvegna verks eftir Havel
leikhúsmóti í Vínarborg, þar sem
ein þátttökuþjóöin kom meö verk
eftir Havel.
Havel og Kohout eru báöir í hópi
baráttumanna fyrir mannréttindum
í Tékkóslóvakíu og þeir hafa ásak-
aö þjóö sína fyrir aö hafa gleymt því
ofbeldi sem hún sætti vorið 1968
og gerir enn.
Sýningin hér ber
heitiö „Haustiö í Prag“ og er hér um
einstakt tækifæri aö ræða til þess
aö kynnast verkum eftir tvo kunna
andófshöfunda í Austur-Evrópu.
Cech verkfræöingur: Hvorn
á aó setja á kynbótastöð, herra
Vanek eða hundinn hans?
Á hundaleyfisskrifstofunni: Andófs-
rithöfundurinn Vanek er dreginn
inn fyrir afgreiðsluborð á meðan
starfsfólkið bollaleggur hvort hægt
sé að hjálpa hundum slíkra manna.
(F.v.: Valur Gíslason, Guðrún
Stephensen, Tinna Gunnlaugsdótt-
ir, Rúrik Haraldsson og Helga Bach-
mann.)
um verðlagsmálin:
- þegar ekki er
höggvið að
rótum verð-
bólgumeinsins
verðbólga sem um getur i íslandssög-
unni, að því er ég held, á sér stað í
kjölfar verðstöðvunar. Fyrst verð-
stöðvunar sem sett var á í lok ársins
1978 og ítrekuð að vissu leyti með
lögum nr. 13 frá 1979 og enn ítrekuð
með bráðabirgðalögum á gamlárs-
degi.
Verðstöðvun —
nafnið tómt
Sannleikurinn er sá, að þessi saga,
þessi verðbólgusaga síðustu tveggja
ára, sýnir mönnum að verðstöðvun er
ekkert nema nafnið tómt. Að það er
tilgangslaust að setja í lög, að ekki
megi hækka verð á vöru eða þjónustu,
ef rætur verðbólgumeinsins eru til
staðar eins og verið hefur einkum og
sér í lagi þegar vinstri stjórnir ráða
ríkjum hér á landi.
En við munum það líka, að í kjölfar
verðlagskafla stjórnarsáttmálans þá
var gerð tilraun til þess af hálfu
ríkisstjórnar að setja reglugerð, þar
sem ákveðið yrði um ársfjórðungs-
legar hækkunarviðmiðanir. En ríkis-
stjórnin gafst upp á útgáfu þeirrar
regiugerðar vegna þess, að verðlags-
ráð m.a. og ýmsir góðir menn bentu
ríkisstjórninni á, að hún hefði ekki
stoð í lögum fyrir slíkri útgáfu
reglugerðar. Og sannleikurinn er
auðvitað sá, að það er ekki unnt fyrir
ríkisstjórn að setja slík meginmark-
mið nema brjóta í bága við þá reglu
að miða skuli verðhækkunarbeiðnir
við afkomu vel rekinna fyrirtækja.
Það kann að vera tilgangurinn með
þessu ákvæði 1. gr. frv. að afla
heimildar, lagaheimildar, sem reglu-
gerðarútgáfa byggðist á. En þá er
líka ástæða til þess að spyrja, og það
er ástæða til að krefja svars við
þeirri spurningu: Hvaða ársfjórð-
ungsleg meginmarkmið í verðlags-
málum hefur ríkisstjórnin ákveðið
eða hefur í huga á þessu stigi
málsins?
Ríkisstjórnin hefur haft nægilegan
tíma til þess að glöggva sig á því
máli. Hún setti slík ársfjórðungsleg
mörk á sl. ári, sem hún stóð ekki við.
Hún boðaði í efnahagsáætlun sinni á
gamlársdag, að slík tímamörk og
viðmiðunarmörk yrðu sett á næstu
mánuðum. Og raunar boðaði hún það
í stjórnarsáttmála að það yrði gert
tímanlega fyrir árið 1981. Ríkis-
stjórnin getur ekki afsakað sig með
því, að hún hafi ekki gert sér þessa
grein. Og það verður að krefjast þess,
að svar við þessari spurningu sé fyrir
hendi áður en þessi iagaheimild er
veitt.
Það er svo efni 1. gr. að leyfi til
verðhækkana innan þeirra marka
sem ríkisstjórnin setur hverju sinni,
tekur gildi með samþykkt viðkom-
andi verðlagsyfirvalda og staðfest-
ingu viðskiptaráðherra. Nú er auðvit-
að með þessum hætti verið að taka
vald úr hendi verðlagsráðs og sam-
keppnisnefndar í raun, samkvæmt
lögum, þar sem hendur þeirra eru
bundnar, hvað sem liður afkomu vel
rekinna fyrirtækja. Og það er í raun
og veru bæði snuð og svipa, sem sett
er í og á viðskiptaráðherra með þessu
ákvæði, að hann megi stimpla verð-
hækkanir innan vissra takmarka til
þess væntanlega að félagar hans í
Alþýðubandalaginu geti kennt hon-
um um of miklar hækkanir innan
þeirrar viðmiðunar, sem e.t.v. verður
sett. Og hins vegar er svipan sett á
ráðherrann af hálfu Alþýðubanda-
lagsmanna með því að treysta honum
ekki fyrir þessari staðfestingu alfar-
ið, heldur að áskilja ríkisstjórninni
þann rétt, að ef undantekningar eru
gerðar og hækkanir leyfðar umfram
það, sem viðmiðunarmörkin segja til
um. Og þar hefur, eins og kunnugt er
Alþýðubandalagið neitunarvald sam-
kvæmt þeim samningi, sem gerður
hefur verið og nú er opinber orðinn
um neitunarvaid eins stjórnaraðila
varðandi afgreiðslu mála.
Það er ljóst að í 1. gr. er heimild til
þess að sitja á rökstuddum verð-
hækkunarbeiðnum í trássi við önnur
ákvæði laga og umfram allt í trássi
við stjórnarskrárákvæði í þessari
grein, og miðað við reynslu af fram-
kvæmd verðstöðvunar, t.d. síðustu
mánuði, telst að um eignaupptöku
getur verið að ræða. Það er ekki að
furða, þótt Alþýðubandalagsmenn,
kommúnistar, standi að slíkri laga-
setningu sem þessari, sem veikir
rekstur fyrirtækja og atvinnuvegina í
landinu og færir völd yfir verðlagi og
afkomu þeirra til stjornvalda. Það er
ekki nema von, að kommúnistar velji
sér slíka leið. Það hafa þeir gert bæði
meðal vestrænna ríkja, þar sem þeir
hafa nú yfirhöfuð að vísu ekki nein
áhrif, en einkum í ríkjum austan
tjalds með þeirri afleiðingu, sem við
sjáum í Póllandi og annars staðar í
þeim ríkjum, sem njóta náðarsólar
sósíalismans innan gæsalappa.
Ný leið — lögbann
Það er svo rétt að víkja að því, að í
2. gr. þessa frv. er farin algjörlega ný
leið varðandi framkvæmd fyrirmæla
verðlagsyfirvalda, þar sem verðlags-
yfirvöldum er heimilt að krefjast
þess, að fógeti leggi lögbann við
byrjuðu eða yfirvofandi broti á fyrir-
mælum verðlagsyfirvalda, og beinlín-
is tekið fram að ákvæði 3. kafla laga
nr. 18 frá 22. mars 1949 um kyrrsetn-
ingu og lögbann, taki og til lögbanna
samkvæmt þessari grein eftir því
sem við á. Það er fróðlegt að glöggva
sig á því hvað felst í þessum 3. kafla
lögbannslaganna. í þessum 3. kafla
laganna um kyrrsetningu og lögbann
eru einkum ákvæði um réttarfar og
framkvæmd kyrrsetningar og lög-
banns. Vísað er til ákvæða í lögunum
um skilyrði fyrir tryggingum gerðar-
beiðenda, vörslusviptingu vegna
kyrrsetningar, varðveisluskyldu
gerðarþola á kyrrsettum munum og
skyldu gerðarbeiðenda til málshöfð-
unar innan viku frá því að það var
lagt á. í 26. gr. laganna, sem er 1. gr.
3. kafla segir:
„Lögbann má leggja við byrjaðri
eða yfirvofandi athöfn einstaklings
eða fyrirsvarsmanns félags eða stofn-
unar, er raskar eða raska myndi með
ólögmætum hætti rétti gerðarbeið-
enda.“
Seinni hluti 26. gr. er svohljóðandi:
„Við athöfn þeirra, er fara með
framkvæmdarvald ríkis eða sveitar-
félaga, má undir sama skilorði beita
lögbanni ef athöfn varðar meðferð
einstaklingsréttinda eða banna skal
athöfn í þágu einstaks manns, enda
eigi dómstólar úrlausn málsins ef
telja má aðila fara út fyrir valdsvið
sitt.“
Fyrri málsgrein greinarinnar er
hin hefðbundna skilgreining á lög-
banni og upptalning þeirra skilyrða
sem vera þurfa fyrir hendi til þess að
lögbanni verði beitt. í fyrsta lagi þarf
að vera um að ræða byrjaða eða
yfirvofandi athöfn einstaklings eða
fyrirsvarsmanns félags eða stofnun-
ar. I öðru lagi verður þessi athöfn
þegar að hafa raskað eða vera líkleg
til að raska með ólögmætum hætti
rétt gerðarbeiðanda. Við úrlausn
dómstóla í sambandi við réttmæti
lögbanns eru vanalega tveir síðast-
töldu þættirnir, ólögmæti athafnar-
innar og réttur gerðarbeiðanda, úr-
slitaatriði. I staðfestingu á máli þvi
sem höfða þarf vegna lögbannsins er
síðan skorið úr um, hvort gerðarbeið-
andi hafi rétt, sem raskað hafi verið
með ólögmætum hætti af gerðarþola.
í 30. gr. 3. kaflans segir:
„Skylt er lögreglumönnum að veita
aðstoð sína til þess að halda uppi
lögbanni, enda er þeim rétt að beita
valdi því til varnar ef með þarf."
I
Hættulegt og
vítavert fordæmi
Hér er sem sagt farið inn á leið
fógetaaðgerða og lögregluaðgerða.
Hér er farið hættulega inn á leið
lögregluríkis, og það vakna ýmsar
spurningar varðandi slíka fram-
kvæmd. Það er t.d. ekki ljóst, hvort
fógetar hafa úrskurðarvald um það,
hvort efnisskilyrðum hafi verið full-
nægt við ákvörðun verðákvörðunar.
Og ef svo er ekki, þá er beinlínis
engin vöm fyrir þá, sem eiga undir
högg að sækja hjá verðlagsyfirvöld-
um, heldur er hér enn verið að fylgja
eftir eignaupptöku í trássi við stjórn-
arskrá okkar. Eignarrétturinn er án
efa einhver mikilvægasti réttur, þar
sem hann er ekki eingöngu forsenda
fyrir fjárhagslegu sjálfstæði, heldur,
eins og reynslan sýnir meðal annarra
þjóða, forsenda fyrir andlegu frelsi
og lýðræði og þingræði í landinu. Það
er ekki nema von, að kommúnistar
vilji eignarréttinn feigan og þrengja
að honum á alla vegu, en það verður
hins vegar að láta í ljós mikla
undrun, svo ekki sé sterkar að orði
kveðið, að eignarréttarmenn eins og
sjálfstæðismenn og framsóknar-
menn, láti hafi sig að verkfæri
kommúnista í þessu skyni, að grafa
undan eignarrétti og þar með lýðræði
í landinu.
Hér er um nýmæli að ræða að því
er ég hygg hvað réttarfar verðlags-
mála snertir. Og ég bendi á, að í
lögum nú þá er gert ráð fyrir því, að
með verðlagsmál verði farið að hætti
opinberra mála. og við brotum á
verðlagslögum og ákvæðum laga þar
að lútandi liggja bæði sektir og
upptaka ólöglegs ágóða. Það má og
beita varðhaldi eða fangelsi. Það er
talað um, að hraðað skuli eftir
föngum meðferð mála vegna brota á
lögum þessum, og frekari aðgerða
ætti ekki að vera þörf.
Sannleikurinn er sá að lögbannsað-
gerðir eru fyrst og fremst réttlættar
með því að vernda rétt sem ella færi
forgörðum ef ekki væri aðhafst í
tíma. En í verðlagsmálum er ljóst að
réttur hins opinbera fer ekki forgörð-
um þótt það taki nokkra daga eða
vikur lengur að afgreiða þau mál
fyrir dómstólum. Þess vegna er hér
um fordæmi að ræða í 2. gr., sem er
mjög vítavert og hættulegt og leiðir
okkur inn á braut lögregluríkis. Við
því verður að vara. Ég trúi ekki fyrr
en ég tek á að slíku ákvæði fylgi
nokkrir þeir menn sem aðhyllst hafa
hugsjónir Sjálfstæðisflokksins.
gslaust að banna
‘kkanir með lögum