Morgunblaðið - 28.02.1982, Blaðsíða 16
64
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. FEBRÚ^R 1982
_______________ -____________
Kjarnorkuvopn
og ísland
^ eftir Björn Bjarnason
Félagsvísindastofnun Kaupmannahafnarháskóla efndi til
ráðstefnu um stefnu Norðurlanda varðandi kjarnorkuvopna
28. janúar síðastliðinn. Var það Bertel Heurlin, lektor, sem
átti frumkvæði að því að kalla ráðstefnuna saman, en hann
hefur skrifað mikið um öryggismál. í upphafi ráðstefnunnar
flutti Sverre Lodgard, sem starfað hefur hjá norsku friðar-
rannsóknastofnuninni, og einnig hjá alþjóðlegu friðarrann-
sóknastofnuninni SIPRI í Stokkhólmi, erindi um kjarnorku-
vopnastefnu risaveldanna. Þá flutti Gunnar Jervas, dósent
frá Stokkhólmi og starfsmaður rannsóknastofnunar sænska -
hersins, erindi um Svfþjóð og kjarnorkuvopn. Stefnu Finna
skýrði Raimo Váyrynen, prófessor frá Helsinki. Bertel Heurl-
in fjallaði um stefnu Dana. Frá Noregi ætlaði að koma
Martin Sæter, sem um tíma var rannsóknastjóri Norsku
utanríkismálastofnunarinnar, en hann er lektor við háskól-
ann í Osló. Vegna verkfalls hjá SAS komst hann ekki til
Kaupmannahafnar. Um 30 pianns sátu ráðstefnuna, allt Dan-
ir fyrir utan fyrirlesara. Áform eru uppi um að gefa fyrirlestr
ana út í bók. Björn Bjarnason fjallaði um kjarnorkuvopn og
ísland og fer erindi hans hér á eftir.
íslendinKar ráða ekki yfir eigin
herafla. Þeir hafa mjög takmark-
aða þekkingu á hermálum. I þjón-
ustu íslenska ríkisins starfar eng-
inn herfræðimenntaður maður,
sem hefur þá embættisskyldu að
veita stjórnmálamönnum ráð um
öryggismál. íslendingar taka lít-
inn sem engan þátt í hernaðar-
samstarfinu á vettvangi Atlants-
hafsbandalagsins, fulltrúar þeirra
sækja hvorki fundi kjarnorku-
áætlananefndar bandalagsins né
hermálanefndarinnar. Stafar
þetta af því, að íslenska stjórn-
kerfið sinnir ekki her- og varn-
armálum sérstaklega, en ekki
hinu, að íslendingar fylgi til dæm-
is sömu stefnu og Frakkar innan
Atlantshafsbandalagsins.
Þegar íslands gerðist aðili að
Atlantshafsbandalaginu 1949, var
aðildin háð því skilyrði, að hún
skyldaði Islendinga hvorki til að
stofna eigin her né hafa erlendar
herstöðvar í landi sínu á friðar-
tímum. Allt frá því Bretar her-
námu íslands vorið 1940 hefur
landið verið tengt hernaðarkerfi
Vesturlanda með einum eða öðr-
um hætti. Ríkisstjórnir Banda-
ríkjanna, Bretlands og íslands
sömdu um það, að bandarískir
hermenn tóku við af hinu bresku á
íslandi 1941. í stríðslok fóru
Bandaríkjamenn þess á leit við Is-
lendinga, að þeir létu þeim í té
land undir herstöðvar til langs
tíma. Þessum tilmælum var hafn-
að og 1947 hurfu bandarískir her-
menn á brott frá Islandi. Hins
vegar fengu Bandaríkjamenn
samningsbundin afnot af Kefla-
víkurflugvelli, eina alþjóðaflug-
velli á Islandi, á suðvesturhorni
landsins um 50 km frá höfuðborg-
inni Reykjavík. Var aðstaða á
flugvellinum talin nauðsynleg, svo
að Bandaríkjamenn gætu haldið
uppi herstjórn í hinu sigraða
Þýskalandi. 1951 var síðan gerður
tvíhliða varnarsamningur milli Is-
lands og Bandaríkjanna innan
ramma Atlantshafssáttmálans.
Samkvæmt honum komu banda-
rískir hermenn aftur til Islands og
settust aftur að á Keflavíkur-
flugvelli. Hlutverk liðsins er að
verja ísland og gæta öryggis á
hafsvæðunum umhverfis landið.
Hernaðarlegt mikilvægi Islands
mótast af þróun í hertækni og um-
svifum á Norður-Atlantshafi.
Enginn vafi er á því, að Banda-
ríkjamenn höfðu ekki aðeins
áhuga á aðstöðu á Keflavíkur-
flugvelli til að halda uppi her-
stjórn í Þýskalandi, heldur gerðu
þeir sér grein fyrir mikilvægi
flugvallarins fyrir sprengjuvélar
sínar, sem gátu flutt kjarnorku-
sprengjur. Til að meta mikilvægi
Islands með tilliti til kjarnorku-
vopna, þarf ekki annað en kanna
almenna þróun þessara vopna og
hugmyndir um beitingu þeirra. Sú
athugun leiðir í ljós, að ísland
tengist nú kjarnorkuvopnahug-
myndum vegna gagnkafbátahern-
aðar og þess eftirlits, sem haldið
er uppi með ferðum kafbáta frá
Islandi.
★
Bulganin, forsætisráðherra Sov-
étríkjanna, ritaði star/sbræðrum
sínum í Danmörku, Noregi og á
íslandi bréf í janúar 1958. í bréf-
inu til Hermanns Jónassonar, for-
sætisráðherra Islands segir, að
Sovétstjórnin fagni yfirlýsingum
forystumanna norsku og dönsku
ríkisstjórnanna þess efnis, að þær
vilji ekki leyfa staðsetningu
kjarnorkuvopna eða skotpalla
fyrir meðaldrægar eldfalugar í
landi sínu. Segir Bulganin, að
kjarnorkuvopnum megi koma
fyrir í herstöð Bandaríkjanna á
íslandi og hafi íslensk stjórnvöld
ekki lýst því yfir, að þau muni
hafna staðsetningu erlendra
kjarnorkuvopna og eldflauga á
landi sínu. Vísar Bulganin til
fundar æðstu manna NATO-ríkj-
anna í París 1957 og þeirra
ákvarðana, sem þar voru teknar
um kjarnorkuvopn. í bréfinu kem-
ur fram, að það setti „islensku
þjóðina í hættu, sem engan veginn
er smávægileg", ef kjarnorku-
vopnum yrði komið fyrir í banda-
rísku herstöðinni.
I svari forsætisráðherra Islands
er vitnað til yfirlýsingar, sem rík-
isstjórn íslands gaf 7. maí 1951,
þegar varnarsamningurinn við
Bandaríkin var gerður, en í Jjeirri
yfirlýsingu segir orðrétt: „Oþarft
er að taka það fram, svo sjálfsagt
sem það er, að ráðstafanir þessar
(þ.e. ráðstafanir þær, sem rætt er
um í varnarsamningnum) eru ein-
göngu varnarráðstafanir. Aðilar
samningsins eru sammála um, að
ætlunin er ekki að koma hér upp
mannvirkjun til árásar á aðra,
heldur eingöngu til varnar." Um
þetta segir í bréfi forsætisráð-
herra Islands frá 1958: „Sú afstaða
Islands sem hér kemur fram, er að
sjálfsögðu óbreytt enn. Þessi af-
staða leiðir eðlilega til þess, að hér
verða ekki leyfðar stöðvar, fyrir
önnur vopn en þau, sem Islend-
ingar telja nauðsynleg landi sínu
til varnar. Um kjarnorku- eða
eldflaugastöðvar á íslandi hefur
aldrei verið rætt og engin ósk
komið fram um slíkt."
1962 fékk bandaríska varnarlið-
ið orrustuþotur af gerðinni F-102
og var þá utanríkisráðherra ís-
lands, Guðmundur I. Guðmunds-
son, að því spurður á þingi, hvort
kjarnorkuvopn hefðu komið með
vélunum til landsins. Ráðherrann
sagði, að samkvæmt samkomulagi
ríkisstjórna íslands og Bandaríkj-
anna og reglum Atlantshafs-
bandalagsins yrðu kjarnorkuvopn
hvorki sett á land á íslandi né
flutt með flugvélum, sem í landinu
lenda, nema því aðeins, að ríkis-
stjórn Islands óski eftir því eða
samþykki það. Slíkar óskir hefðu
ekki komið fram, hins vegar væri
útilokað að gefa nokkra bindandi
yfirlýsingu um það, hvernig með
málið yrði farið, ef einhvern tíma
Guðmundur í. Guðmundsson var
utanríkisráðherra 1962 og sagði,
að hér á landi yrðu ekki kjarn-
orkuvopn, nema því aðeins, að
ríkisstjórn íslands óski eftir því
eða samþykki það.
kæmi fram ósk um að hafa kjarn-
orkuvopn á íslandi. Það hlyti að
ráðast af stöðunni í alþjóðamál-
um.
I janúar 1968 fórst bandarísk
sprengjuþota af gerðinni B-52 í
nauðlendingu á Thule-flugvelli á
Grænlandi. Vélin var með kjarn-
orkusprengur innanborðs og
dreifðist plútóníum um nokkurt
svæði. Þetta slys kom til umræðu
á Alþingi Islendinga. Utanríkis-
ráðherra, Emil Jónsson, sagðist
ekki hafa annað um það að segja,
en að það væri „fullt samkomulag"
á milli ríkisstjórnar íslands og yf-
irstjórnar varnarliðsins, að á Is-
landi séu ekki kjarnorkusprengjur
af neinu tagi. Haustið 1977 fór
forsætisráðherra íslands, Geir
Hallgrímsson, í opinbera heim-
sókn til Sovétríkjanna, hina fyrstu
og einu í sögunni. í ræðu, sem
Kosygin, forsætisráðherra Sovét-
ríkjanna, flutti af því tilefni í
Kreml, lýsti hann sérstakri
ánægju yfir því, að ekki væru
kjarnorkuvopn á Islandi.
A árinu 1980 urðu miklar um-
ræður um kjarnorkuvopn á Is-
landi og lauk þeim með því, að
sendiherra Bandaríkjanna og
utanríkisráðherra íslands skipt-
ust á yfirlýsingum. I yfirlýsingu
sendiherrans sagði: „Með vísan til
þess að gefið hefur verið í skyn, að
kjarnorkuvopn séu á íslandi, skal
tekið fram, að það hefur lengi ver-
ið stefna Bandaríkjanna að játa
hvorki né neita tilvist kjarnorku-
vopna nokkurs staðar. Hins vegar
er stefna ríkisstjórnar Bandaríkj-
anna í samræmi við þá ákvörðun
sem tekin var á leiðtogafundi að-
ildarríkja Atlantshafsbandalags-
ins í París 1957, þar sem lýst var
yfir að „staðsetning birgða þess-
ara (átt er við kjarnaodda sem eru
til taks í þágu varna bandalags-
ins) og flauga, og fyrirkomulag
varðandi notkun þeirra, munu
samkvæmt þessu verða ákveðin í
samræmi við áætlanir Atlants-
hafsbandalagsins og með sam-
þykki þeirra ríkja, sem beinan
hlut eiga að máli.““ Þá sagði einn-
ig í yfirlýsingu bandaríska sendi-
herrans að þessi skuldbinding
Bandaríkjastjórnar væri í sam-
ræmi við 3. grein varnarsamn-
ingsins frá 1951, sem mælir fyrir
um það, að bandaríska varnarliðið
megi ekki hagnýta aðstöðu sína á
Islandi á annan hátt en þann, sem
stjórnvöld landsins samþykki.
Utanríkisráðherra Islands,
Ólafur Jóhannesson, lýsti því yfir,
að yfirlýsing bandaríska sendi-
Emil Jónsson var utanríkisráð-
herra 1968 og sagði, að fullt sam-
komulag væri milli ríkisstjórnar
íslands og yfirstjórnar varnar
liðsins, að á íslandi séu ekki
kjarnorkusprengjur af neinu
tagi.
herrans útilokaði algjörlega stað-
setningu kjarnorkuvopna á ís-
landi. Þá sagði utanríkisráðherra,
að hvorki Bandaríkin, önnur Atl-
antshafsbandalagsríki né her-
stjórnir NATO hefðu gert athuga-
semd við þá stefnu Islands, að í
landinu skuli ekki vera kjarnorku-
vopn. Hefði stefna þessi verið
áréttuð, þegar ákvörðun var tekin
um það á utanríkisráðherrafundi
Atlantshafsbandalagsins í des-
ember 1979 að endurnýja kjarn-
orkuheraflann í Evrópu. Sjálfur
sagðist utanríkisráðherrann hafa
sagt á fundi Atlantshafsbanda-
lagsins í Ankara í júní 1980, að
það hefði ætíð verið eitt af
grundvallaratriðum íslenskrar
varnarstefnu, að engin kjarnorku-
vopn skuli vera í landinu. Hann
væri fullviss um, að engin íslensk
ríkistjórn gæti samþykkt að falla
frá þessari stefnu. Utanríkisráð-
herrann hefur hins vegar einnig
gefið til kynna að á hættutímum
kynni ekki að vera haft samráð við
íslensk stjórnvöld.
I umræðunum sumarið 1980
benti íslenska utanríkisráðuneytið
á þá staðreynd, að samkvæmt
bandarískum lögum þarf að vera
fyrir hendi sérstakur samningur
milli hlutaðeigandi ríkja til þess
að komið geti til staðsetningar
kjarnorkuvopna — „og er að
sjálfsögðu ekki um að ræða neinn
slíkan samning milli Bandaríkj-
anna og Islands" — sagði ráðu-
neytið.
*
Hér hafa verið dregnir saman
höfuðdrættirnir í yfirlýsingum ís-
lenskra stjórnvalda um þessi mál
síðan 1958, þá hefur einnig verið
skýrð afstaða ríkisstjórna Banda;
ríkjanna og Sovétríkjanna. I
stuttu máli má draga þá ályktun
af þessu yfirliti, að íslensk stjórn-
völd hafi ekki afsalað sér ákvörð-
unarvaldi um það, hvort kjarn-
orkuvopnum verði komið fyrir á
íslandi með varnarsamningnum
frá 1951. Þvert á móti hafa íslensk
stjórnvöld úrslitavald í þessu máli
og þau hafa ekki samþykkt flutn-
ing kjarnorkuvopna til Islands.
★
Svo virðist, sem ekki séu allir á
einu máli um það, hvort ísland
falli undir áætlunina, sem kennd
er við Kekkonen, Finnlandsfor-
seta, um kjarnorkuvopnalaust
svæði á Norðurlöndunum. Um
þessa áætlun hefur ekki verið
mikið rætt af íslenskum stjórn-
Geir Hallgríms.son var forsætis-
ráðherra 1977 og hlýddi á Kosyg-
in, forsætisráðherra Sovétrfkj-
anna, gleðjast yfir því í ræðu í
Kreml, að engin kjarnorkuvopn
væru á íslandi.
málamönnum, hún er ekki eitt af
þeim utanríkismálum, sem stjórn-
málaflokkarnir hafa tekið afstöðu
til. Almennt má segja, að hug-
myndir um kjarnorkuvopnalaust
svæði á Norðurlöndunum hafi
ekki orðið að pólitísku umræðu-
efni á Islandi fyrr en á árinu 1981.
Finnskir sérfræðingar, sem
fjallað hafa um hugmyndir Kekk-
onens, hafa verið í vafa um, hvort
skilyrðislaust beri að líta á Island
sem hluta af því svæði, sem áætl-
un Kekkonens nær til. Hið gagn-
stæða kemur hins vegar fram í
ritsmíðum eftir bandaríska her-
foringja og sovéskan sérfræðing,
þegar þeir skilgreina Kekkonen-
áætlunina. Athygli hefur vakið, að
ýmsir í almenningssamtökum í
baráttunni gegn kjarnorkuvopn-
um og fyrir því markmiði, að
Norðurlöndin verði lýst kjarn-
orkuvopnalaust svæði, telja
óheppilegt, að ísland tengist kröf-
um þessara samtaka. Vegna varn-
arsamnings íslands og Bandaríkj-
anna flæki það málið, sé ísland, að
minnsta kosti í fyrstu atrennu,
talið hluti af hinum kjarnorku-
vopnalausu Norðurlöndum.
Utanríkisráðherra íslands tek-
ur að sjálfsögðu þátt í umræðum
um þessi mál á fundum með nor-
rænum starfsbræðrum sínum og
stóð ásamt þeim til dæmis að
þeirri niðurstöðu, sem komist var
að á fundi ráðherranna í Kaup-
mannahöfn haustið 1981. Það er
mín skoðun, að úrslitavaldið um
það, hvort ísland tengist hugmynd-
um um kjarnorkuvopnalaust svæði
hljóti að vera í höndum íslenskra
stjórnvalda. Kæmi til þess, að ríkis-
)