Morgunblaðið - 28.02.1982, Blaðsíða 31
Alþjóðleg samkeppni hefur að vísu
dregið úr áhrifum samtaka fyrir-
taekja í einstökum ríkjum. En
markaðskerfinu í vestrænum ríkj-
um er samt viss hætta búin. Enn
alvarlegri áhrif hefur það, þegar
ríkisvaldið hefur afskipti af ein-
stökum starfsgreinum. Þá er lagð-
ur steinn í götu eðlilegrar verð-
myndunar. Oft er hér í raun og
veru um að ræða endurvakningu
hinna gömlu verndartollahug-
mynda og kenninga kaupauðgis-
stefnunnar eða merkantilismans
um stjórn rikisins á iðnaði og
viðskiptum. En fyrir löngu hefur
verið sýnt fram á, að slíkar ráð-
stafanir skerða bæði hagkvæmni
og velferð.
I öðru lagi verður afleiðing þess,
að yfirvöld hafa aukin áhrif á
fjárfestingu og framleiðslu, þau,
að ákvarðanir eru teknar af aðil-
um, sem hafa ekki nægilega sér-
þekkingu á framleiðsluskilyrðum
og markaðsmöguleikum. Auk þess
er hætta á, að ákvarðanir séu mið-
aðar við skamman tíma og hags-
muni í stjórnmálum. Ef aðstæður
verða þannig, að samningar við
stjórnmálamenn og embættis-
menn verða mikilvægari fyrir hag
fyrirtækis en góð stjórn á fram-
leiðslu, framkvæmd nýrra hug-
mynda og framsýnt sölustarf, þá
er bæði hagkvæmni og velferð í
hættu. Þá er sú tilhneiging fyrir-
tækja áberandi, að falast eftir að-
stoð ríkisvaldsins, ábyrgðum þess,
fjárframlögum og innflutnings-
vernd. Hér má segja, að um sé að
ræða tilhneigingu til „félagslegrar
aðstoðar" við atvinnurekendur.
Þeir gegna ekki í sama mæli og
áður hinu hefðbundna hlutverki
sínu að taka á sig áhættu. En um
leið dregur úr áhrifum launþega-
samtaka að vilja takmarka hagn-
aðarmöguleika fyrirtækja. Þar,
sem það hefur átt sér stað í ríkum
mæli, hefur orðið vart minnkandi
framtakssemi og aukinnar þátt-
töku rikisvaldsins í atvinnu-
rekstri.
En víðtækustu afleiðingar
hinna auknu ríkisáhrifa sjást í
þriðja lagi, ef litið er á málið í
heild frá stjórnmálalegu, þjóðfé-
lagslegu og menningarlegu sjón-
armiði. Valdahlutföll í þjóðfelag-
inu taka gagngerum breytingum.
Aðstæður geta smám saman orðið
þannig, að áhrif ekki aðeins fárra
stjórnmálamanna og embætt-
ismanna, heldur einnig nokkurra
atkvæðamikilla forstjóra stórra
fyrirtækja — og í ýmsum löndum
jafnframt voldugra verkalýðsleið-
toga — vaxi verulega á kostnað
neytenda, lítilla fyrirtækja og
þeirra, sem stofna vilja ný fyrir-
tæki. Við gætum hafnað í þjóðfé-
lagi, þar sem valdið er í höndunum
á litlum hópi stjórnmálamanna,
stóratvinnurekenda og verkalýðs-
leiðtoga, sem tengjast bræðra-
böndum og leysa málin út frá sín-
um eigin sjónarmiðum, en ekki
með tilliti til heildarhagsmuna
þjóðarinnar. Þá verða sambönd og
samningar orðnir mikilvægari í
efnahagslífinu en hugmyndaauðgi
og framtakssemi og hæfileikinn
til þess að keppa á markaði.
V.
Að sjálfsögðu verður að láta
þess getið, að ýmiss konar ríkis-
afskipti af atvinnulífi í vestræn-
um iðnríkjum hafa leitt til hag-
kvæmari hagnýtingar fram-
leiðsluafla en ella, og þau hafa
jafnframt bætt skilyrði ýmissa
þjóðfélagshópa til athafnafrelsis,
einkum og sér í lagi þeirra, sem
orðið hafa útundan, en fengið hafa
tekjur sínar bættar. En dæmi má
einnig finna hm hið gagnstæða.
Ef athuguð eru þau ríkisaf-
skipti, sem draga úr valfrelsi í
þjóðfélaginu, verður að greina
milli þeirra afskipta, sem hafa
áhrif á fyrirtæki og einstaklinga.
Almenningur verður ekki beint
var við áhrif afskipta af atvinnu-
rekstri, þótt þau geti orðið til þess
að draga úr framkvæmdasemi. En
hann finnur, ef ráðstafanir snerta
hann beinlínis, svo sem á sér stað,
þegar settar eru reglur, sem tor-
velda stofnun nýrra fyrirtækja
eða gera rekstur smáfyrirtækja
erfiðan, reglur um lokunartíma
MORGUNBLADID, SUNNUDAG^R^gfiB^^R 1982
79
verzlana, sem torvelda neytendiyn
innkaup, takmarkanir á ráðstöfifff
á húsnæði og byggingarskilyrðum,
gjaldeyrisreglur, sem torvelda
utanlandsferðir, reglur um skóla-
hald o.s.frv. Mjög háir tekjuskatt-
ar geta einnig haft þau áhrif að
menn reyni ekki að bæta afkomu
sína með aukinni athafnasemi,
heldur með því að ætlast til meira
af hinu opinbera.
VI.
Að síðustu spyr Assar Lindbeck,
hvað unnt sé að gera til þess að
koma í veg fyrir þessa þróun, sem
hann telur mjög varhugaverða.
Hann nefnir sjö atriði.
1. Þar sem fjölræðisþjóðfélag er
nátengt dreifðri ákvarðanatöku
í efnahagsmálum, sem að hinu
leytinu gerir markaðsbúskap
nauðsynlegan, er frumforsenda
fjölræðis að hagkerfið mótist
fyrst og fremst af markaðsbú-
skap. Það verður að hafa vissan
hemil á stórfyrirtækjum. Efna-
hagskerfið verður að vera opið
gagnvart erlendri samkepppi.
2. Til þess að varðveita samkeppni
og sómasamlegan markaðsbú-
skap verður ríkisvaldið að forð-
ast afskipti af einstökum svið-
um efnahagslífsins, aðstoð við
einstök fyrirtæki, atvinnugrein-
ar eða landsvæði, ódýra lánafyr-
irgreiðslu, verðlagaafskipti, inn-
flutningshöft, leyfisveitingar og
skömmtun. Afskipti ríkisvalds-
ins af efnahagslífi eiga að lúta
að almennun skilyrðum til at-
vinnurekstrar, að því að bæta
umhverfi fyrirtækjanna, en ekki
hafa áhrif á sjálfan rekstur
þeirra.
3. Eignaraðild og yfirráð yfir fjár-
magni og framleiðslutækjum
verða að vera dreifð á margar
hendur til ■þess að auðvelda nýtt
framtak og skilyrði til stofnun-
ar nýrra fyrirtækja.
4. Aðrar stofnanir, svo sem verka-
lýðsfélög, samvinnufélög, menn-
ingarfélög og stjórnmálafélög,
háskólar og rannsóknarstofnan-
ir, verða að vera svo óháð ríkis-
valdinu sem mögulegt er.
5. Yfirráðin yfir hinum stóru fjár-
magnsstofnunum, bönkum, líf-
eyrissjóðum, tryggingarfélög-
um, fjárfestingarsjóðum o.s.frv.
ættu að dreifast á fleiri hendur.
6. Áhrif launþega innan fyrir-
tækja ættu að vaxa.
7. Réttlátari skiptinga tekna og
eigna milli heimila ætti að auka
skilning á markaðsbúskapnum
og þá sérstaklega á hlutverki
hagnaðar í hagkerfinu.
Ef höfð yrði hliðsjón af þessum
atriðum við stefnumótun í efna-
hagsmálum, telur Assar Lindbeck,
að ríkisvaldið gæti einbeitt sér að
þeim verkefnum, sem almenning-
ur telji í raun og sannleika mikil-
væg og ekki megi búast við, að
jafnvel hið fullkomnasta mark-
aðskerfi gæti leyst, í stað þess að
eyða kröftum sínum í ótal afskipti
sem hafa skammvinn áhrif og oft
beinlínis skaðleg.
Dæmi um slík mikilvæg verk-
efni séu viðleitni til þess að út-
rýma fátækt og bæta atvinnuskil-
yrði þeirra, sem hafa takmarkaða
starfsgetu, að fegra umhverfi í
þéttbýli og auðvelda fólki að njóta
náttúrunnar, að tryggja stöðugri
og jafnari hagvöxt og bæta gæði
þeirrar vöru og þjónustu, sem boð-
in er fram til samneyzlu. Sam-
skipti fyrirtækja og embætt-
ismanna gætu þá miðast við verk-
efni, þar sem báðir hafa sitt til
mála að leggja: Samgöngumál,
orkumál, skipulagsmál o.s.frv.
Óski menn víðtækra ráðstafana af
opinberri hálfu á sviði félagsmála
— í þeim kveðst Assar Lindbeck
vera — og í þeim hópi er ég einnig
— eigi það að vera höfuðkrafa
þeirra að látið sé af rikisafskipt-
um á ótal öðrum sviðum, þar eð
þeim fylgi sóun á starfskröftum
stjórnmálamanna og stjórnsýslu-
manna og skapi óvissukennd hjá
almenningi.
Mér kæmi ekki á óvart, þótt ým-
islegt, sem hér hefur verið sagt,
þætti umhugsunarvert miðað við
aðstæður á Islandi.
Strásykurinn í gulu pökkunum
sem þú notar ...
í baksturinn,
í kaffið,
í teiö,
í matinn,
á morgunmatinn,
út á grautinn,
út á skyrið.
er fyrsta flokks strásykur.
VOLKSWAGEN
Þýskur bíll sem allir þekkja
Framhjóladrif - Halogen höfuóljós - Aflhemlar - Höfuöpúóar
Þynnuöryggisgler í framrúöu - Rúlluöryggisbelti
Rafmagns- og fjöórunarkerfi eru sérstaklega útbúin
fyrir islenskt veöurfar og vegi.
Rúöuþurrka á afturrúöu
Veró frá kr. 115.000
Gengi 24. 2. '82.______________________________________________________________________________________prisma