Morgunblaðið - 28.02.1982, Blaðsíða 30
78
MOROUNBLADia 28. FEBRÚAR 1982
eftir Gylfa Þ. Gíslason,
prófesaor
I.
Hagkerfi þeirra vestrænu ríkja,
sem mynda Atlantshafsbandalag-
ið, mótast í verulegum atriðum af
sömu sjónarmiðum. Efnahagslífið
fer fyrst og fremst fram á grund-
veili markaðsviðskipta milli fyrir-
tækja og heimila, sem hafa eigin
tekjur, þó þannig, að ríkisvaldið
hefur 'umtalsverð afskipti af efna-
hagslífinu. í þessu sambandi er
gjarnan talað um markaðsbúskap
og slík hagkerfi nefnd markaðs-
kerfi. Hafi ríkisvald veruleg áhrif
á það, hvað sé framleitt, t.d. á
þann hátt, að verulegur hluti
framleiðslutækja sé í opinberri
eign eða beitt sé áætlunarbúskap,
eða áhrif eru höfð á tekjuskipt-
ingu, t.d. með víðtæku kerfi al-
mannatrygginga eða fjármála-
stefnu, er slíkt hagkerfi nefnt
blandað hagkerfi. Segja má, að
hagkerfi vestrænna ríkja sé nú
fyrst og fremst blandað hagkerfi,
þótt „blandan" sé ekki alls staðar
hin sama. Sums staðar eru áhrif
markaðsviðskipta meiri en annars
staðar, sumstaðar ríkisafskipta.
Á þeim 35 árum, sem liðin eru,
síðan heimsstyrjöldinni síðari
lauk, hefur slíkt blandað hagkerfi
reynst mjög árangursríkt í vest-
rænum löndum. Ekki aðeins reis
Vestur-Evrópa úr ægilegum rúst-
um með undraverðum hraða. Að
endurreisninni lokinni hélt mikill
hagvöxtur áfram, vöruframboð
reyndist fjölbreytt, atvinna mikil,
lífskjör bötnuðu og framfarir urðu
miklar í félagsmálum og mennta-
málum.
Á undanförnum árum hefur
orðið nokkur kreppa í þessum
þjóðfélögum. Þar hefur komið til
verðbólgu og samtímis til atvinnu-
leysis. Þetta hefur verið nefnt
„stagflation", orð, sem myndað
hefur verið úr orðunum „stagna-
tion“, stöðnun, og „inflation",
verðbólga, en til skamms tíma var
það ríkjandi skoðun, að þetta
tvennt ætti ekki að fara saman.
Annað hvort væri vandamálið at-
vinnuleysi eða verðbólga. I aðild-
arríkjum Efnahags- og framfara-
stofnunarinnar í París er verð-
bólga nú talin 9,5%. Það þykir
mikið á þeim bæjum, og er spáð,
að hún muni lækka um 1% á
næstu 18 mánuðum. En atvinnu-
leysið er geigvænlegt. Á þessu ári
er talið, að 28,5 milljónir manna
muni verða atvinnulausir í aðild-
arríkjunum eða 8% af vinnuafl-
inu.
Ég var ekki beðinn um að fjalla
hér um þær skoðanir, sem uppi
eru á orsökum þessa og skilyrðum
þess, að ráða hér bót á. Mér er
hins vegar ætlað að ræða stuttlega
um einkenni og sérstöðu þessara
misjafnlega blönduðu hagkerfa
vestrænna ríkja og þær breyt-
ingar eða tilhneigingu til breyt-
ingar, sem á þeim hafa orðið og
kunna að verða um þessar mundir.
Fyrir hálfu öðru ári kom út í
Svíþjóð lítil bók með tveim rit-
gerðum eftir prófessor Assar
Lindbeck, sem, ásamt Gunnari
Myrdal nóbelsverðlaunahafa, er
talinn einn merkasti og kunnasti
hagfræðingur Norðurlanda, og er
formaður þeirrar nefndar, sem út-
hlutar nóbelsverðlaunum í hag-
fræði. Hann er raunar víðkunnur
einnig í Bandarikjunum og Vest-
ur-Evrópu, enda var hann um
skeið prófessor í Bandaríkjunum
og hefur skrifað mikið á ensku. I
þessari bók voru tvær ritgerðir, og
fjallar hin fyrri einmitt um þann
vanda, sem hann telur nú steðja
að blönduðum hagkerfum vest-
rænna ríkja. Bókin vakti gífurlega
athygli í Svíþjóð. Ég hef ekki séð
hennar getið hér. Mér datt í hug,
að segja hér frá helztu sjónarmið-
um hans og geri það með ánægju
vegna þess, að ég er persónulega
sömu skoðunar í öllum meginat-
riðum.
Frelsi einstaklingsins í vestræn-
um iðnríkjum hvílir á tveim und-
irstöðum: Lýðræði í stjórnmálum
og fjölbreytni í menningar- og fé-
lagslífi, sem Lindbeck nefnir
„plúralisma" og mér finnst mega
þýða sem fjölræði. Alkunna er,
hvað felst í lýðræði. Hitt er
mönnum ekki jafnljóst, hvað felst
í fjölræði. Menn gera sér ekki
grein fyrir, í hversu ríkum mæli
það fjölræði, sem við óskum eftir
og metum mikils, er tengt efna-
hagslífinu og hagkerfinu. Vest-
rænt fjölræði er annars vegar
fólgið í því, að þjóðfélagið byggist
á fjölmörgum frjálsum áhrifahóp-
um, sem sumpart keppa hver við
annan og hafa ólíka hagsmuni og
skoðanir. Hins vegar er einkenni
þess, að einstaklingar þjóðfélags-
ins, sem launþegar, neytendur,
framleiðendur, sparendur, rithöf-
undar, listamenn o.s.frv. hafa
verulegt frjálsræði til þess að fara
sínu fram án þess að þurfa að
spyrja ríkisvaldið eða aðrar vold-
ugar stofnanir leyfis. Vestrænt
fjölræði felst m.ö.o í því, að
ákvörðunarvaldi er dreift í mjög
ríkum mæli og störfum og ábyrgð
skipt milli ríkis, sveitarfélaga,
fyrirtækja, heimila og ýmiss kon-
ar samtaka, svo sem launþega-
samtaka, stjórnmálaflokka og
menningarfélaga. Afleiðing þessa
er, að nýjar hugmyndir, ný störf,
nýjar afurðir og nýjar fram-
leiðsluaðferðir eiga auðveldara
uppdráttar en ætti sér stað, ef ein
eða fáar miðstýrðar stofnanir
stjórnuðu athöfnum einstaklinga
eða hópa.
I vestrænum ríkjum hefur
mönnum ekki verið nógu ljóst, að
náin tengsl eru milli þessara at-
riða og markaðsþátta hagkerfis-
ins, þ.e. samspilsins milli eftir-
spurnar, framboðs og verðs á vör-
um, þjónustu, fjármagni, vinnu-
afli og upplýsingum á markaði,
sem er nokkurn veginn frjáls.
Markaðskerfið hefur geysiflóknu
hlutverki að gegna. í fyrsta lagi
þarf það að veita framleiðendum
upplýsingar um, hvers neytendur
óska. í öðru lagi þarf það að veita
neytendum upplýsingar um
lægsta kostnaðinn við að fram-
leiða afurð. í þriðja lægi þarf það
að hvetja fyrirtæki til að fram-
leiða það, sem óskað er eftir, og
bjóða fram nýjar afurðir, jafn-
framt því að finna nýjar fram-
leiðsluaðferðir. I fjórða og síðasta
lagi þarf það að samræma ótölu-
legan fjölda ákvarðana, þannig að
framleiðslan falli að eftirspurn
neytenda eftir afurðum og ann-
arra fyrirtækja eftir framleiðslu-
þáttum. Það er slíkt markaðskerfi,
með þeirri samkeppni og því
frjálsræði til að stofna ný fyrir-
tæki, er því fylgir, sem gerir
dreifða ákvarðanatöku mögulega í
flóknu efnahagslífi. Ef ekki væri
um að ræða markaðskerfi, sem
starfar sómasamlega, væri nauð-
synlegt að færa ákvörðunarvaldið
á eina eða fáar hendur. Þá yrði
valdhafi að ákveða, á hverju neyt-
endur skuli eiga kost, hvað fyrir-
tæki skuii framleiða, hvaða nýjar
afurðir skuli boðnar, hvar skuli
framleitt og hvernig vinnuafl og
fjármagn hagnýtt. En þá yrði fjöl-
ræðið fljótt úr sögunni.
Assar Lindbeck telur, að í vest-
rænum iðnríkjum sé um að ræða
sterkar tilhneigingar, sem gætu
orðið til þess að grafa undan
markaðsbúskapnum og dreifðri
ákvarðanatöku — og þá um leið
undan fjölræðinu, ef menn séu
ekki vel á verði. Hin hefðbundna
verkaskipting milli heimila, fyrir-
tækja, einkasamtaka og opinberra
aðila sé að vissu leyti að fara for-
görðum. Hér eru enginn ill öfl á
ferðinni. Þvert á móti er hér oft
um að ræða óráðgerð áukaáhrif
breytinga, sem leiða eigi til fram-
fara og eiga fylgi mikils hluta al-
mennings.
Það er á fimm sviðum, sem
breytingarnar eiga sér stað fyrst
og fremst.
í fyrsta lagi setur ríkisvaldið
sér æ ákveðnari og nákvæmari
markmið varðandi atvinnustig,
tekjudreifingu, umhverfisvernd og
tryggingu gegn skyndilegum
breytingum í efnahagslífinu.
I öðru lagi fara áhrif þeirra
hugmynda um þjóðfélagsmál vax-
andi, sem ekki aðeins telja nauð-
synlegt, að hin opinbera annist
þjónustu á sívaxandi sviðum, svo
sem í skólamálum og við heilsu-
gæzlu, heldur hafi einnig vaxandi
eftirlit með ákvörðunum fyrir-
tækja og heimila.
I þriðja lagi gætir kosta stór-
reksturs og samruna fyrirtækja í
æ ríkara mæli, fyrirtæki og ýmsar
stofnanir verða æ stærri og áhugi
ríkisvaldsins á því að eiga aðild að
þeim og hafa eftirlit með þeim
vex.
I fjórða lagi hefur tækniþróunin
í för með sér ýmis áhrif, sem valda
fyrirtækjum ekki kostnaði, en
valda mengun og áhættu fyrir
starfsfólk og neytendur, en það
hefur á hinn bóginn í för með sér
aukin ríkisafskipti og aukin út-
gjöld að hálfu ríkisins.
í fimmta og síðasta lagi er til-
hneiging til þess að óska verndar
fyrir innlenda atvinnustarfsemi
og innlent félagsmálakerfi gagn-
vart alþjóðlegri samkeppni.
Hér er þannig ekki aðeins um
það að ræða, að stjórnmálamenn,
vilji í vaxandi mæli hafa ahrif á
efnahagslífið og mannlífið yfir-
leitt, eða að slíks sé krafist af
þeim, heldur einnig um afleið-
ingar tækniþróunar og hins, að
markaðskerfið er ekki fullkomið.
En vaxandi ríkisafskipti valda því,
að æ erfiðara verður að samræma
ólíka markmið í efnahagsmálum,
ekki aðeins í þjóðfélaginu sem
heild, svo sem varðandi tekju-
skiptingu, hagkvæmni, hagvöxt,.
atvinnu og verðbólgu, heldur einn-
ig á einstökum sviðum, svo sem
þegar um er að ræða framkvæmd-
ir í einstökum landshlutum, tekjur
einstakra starfshópa í hlutfalli við
aðra o.s.frv.
Vegna þess hve flókið efna-
hagslífið er, leggja ýmis ríkisaf-
skipti stein í götu markaðskerfis-
ins, auk þess sem þau geta haft
„Fyrir hálfu öðru ári
kom út í Svíþjóð lítið
bók með tveim ritgerð-
um eftir prófessor Assar
Lindbeck, sem, ásamt
Gunnari Myrdal nóbels-
verðlaunahafa, er talinn
einn merkasti og kunn-
asti hagfræðingur Norð-
urlanda, og er formaður
þeirrar nefndar, sem út-
hlutar nóbelsverðlaun-
um í hagfræði... Bokin
vakti gífurlega athygli í
Svíþjóð. Ég hef ekiti séð
hennar getið hér. Mér
datt því í hug, að segja
hér frá helztu sjónar-
miðum hans og geri það
með ánægju vegna þess,
að ég er persónulega
sömu skoðunar í öllum
meginatriðum.“
Þannig komst dr.
Gylfi Þ. Gíslason, próf-
essor og fyrrum ráð-
herra, að orði í erindi,
er hann flutti á fundi
Varðbergs og Samtaka
um vestræna samvinnu
20. febrúar sl. Erindið
birtist hér í heild.
áður ófyrirsjáanleg áhrif, sem þá
kalla á ný afskipti o.s.frv. Sem
dæmi um ráðstafanir, sem
„neyða" ríkisvaldið til nýrra af-
skipta, eru opinberar verðákvarð-
anir og bein stjórn á framleiðslu
og notkun framleiðsluþátta á ýms-
um sviðum efnahagslífsins. í
þessu sambandi má nefna há-
marksverð á jarðgasi í Bandaríkj-
unum og skorti á gasi, sem sigldi í
kjölfarið, húsaleiguákvæði, sem
leitt hafa til húsnæðisskorts, ým-
iss konar ákvæði um verðlag og
afköst á sviði samgöngumála, sem
leitt hefur til mikils kostnaðar og
lélegrar nýtingar, ákvæði um há-
marksvexti, sem leitt hafa til fjár-
magnsskorts o.s.frv. Og það eru
ekki ‘aðeins afskiptin sjálf, sem
reynzt hafa varhugaverð, heldur
ekki síður aðferðirnar, sem beitt
hefur verið, og fólgnar hafa verið í
fyrirmælum og skömmtunarað-
ferðum, í stað þess að leitast við
að gera það hagkvæmt, að fyrir-
tæki og einstaklingar hagi sér í
samræmi við heildarhagsmuni.
IV.
Hverjar verða afleiðingarnar:
Assar Lindbeck bendir á, að
góður tilgangur sé oft að baki
þessara tilhneiginga innan nú-
tímaþjóðfélags. Fæstir draga í efa
kosti stórreksturs á ýmsum svið-
um og að nauðsynlegt sé að hafa
afskipti af markaðskerfinu í því
skyni að vernda umhverfi, að auka
öryggi starfsmanna og neytenda,
að bæta gæði þeirrar vöru og
þjónustu, sem boðin er fram til
samneyzlu, og styðja þá, sem af
einhverjum ástæðum standa höll-
um fæti, varðandi teljuöflun og
atvinnu. Opinber stuðningur við
fjölmiðla og ýmsa menningar-
starfsemi getur einnig aukið fjöl-
breytni í upplýsingastarfsemi og
menningarlífi, ef slíkum stuðningi
er dreift hæfilega og hann er al-
menns eðlis. En samt geta heild-
aráhrif allra þessara ráðstafana,
ef við gætum okkar ekki, einkum
vegna aðferðanna, sem beitt er,
orðið til þess að valda breytingum
á þjóðfélaginu, sem ekkert okkar
hefði óskað sér.
í fyrsta lagi geta slík afskipti
truflað markaðskerfi og verð-
myndun. Það verður smám saman
erfiðara að stofna ný fyrirtæki.
Frá fundi Varðbergs og SVS, er dr. Gylfi Þ. Gíslason flutti erindi sitt.