Morgunblaðið - 05.12.1984, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 5. DESEMBER 1984
Ævisaga Eysteins
Bækur
Björn Bjarnason
Eysteinn í baráttu og starfi,
Vilhjálmur Hjálmarsson skráði,
334 bls. með mannanafnaskrá og
Ijósmyndum.
Utgefandi Vaka, 1984.
í þessu öðru bindi af ævisögu
Eysteins Jónssonar, fyrrum ráð-
herra, alþingismanns og formanns
Pramsóknarflokksins, lýsir Vil-
hjálmur Hjálmarsson, flokksbróð-
ir Eysteins og þingbróðir frá
Austfjörðum, störfum og lífi sögu-
hetjunnar frá 1942 fram undir
1956. Vilhjálmur leitar einkum
fanga í fundargerðum stofnana
Framsóknarflokksins, ræðum
söguhetjunnar og frásögnum
Eysteins. Við ritun bókarinnar er
þeirri aðferð gjarnan beitt að
skýrt er frá einstökum atvikum og
síðan er Eysteinn beðinn að líta
yfir farinn veg og segja álit sitt á
málum eins og þau horfa við hon-
um nú á tímum.
í fyrsta bindinu var sagt skilið
við stjórnmálasöguna þegar þjóð-
stjórnin undir forystu Hermanns
Jónassonar klofnaði fyrst þegar
alþýðuflokksmenn fóru úr henni
vegna gerðardómslaganna og sið-
ar vegna þess að sjálfstæðismenn
lýstu yfir stuðningi við frumvarp
Alþýðuflokksins um breytingu á
kjördæmaskipuninni. í raun var
þar um gamlar hugmyndir sjálf-
stæðismanna sjálfra að ræða.
Framsóknarmenn töldu þennan
stuðning sjálfstæðismanna við
eigin hugmyndir neiðrof“. Deilurn-
ar vegna „eiðrofsmálsins" áttu
eftir að hafa langvarandi áhrif,
einkum í samskiptum þeirra Her-
manns Jónassonar, sem varð for-
maður Framsóknarflokksins 1944,
og Ólafs Thors, formanns Sjálfst-
æðisflokksins. Setur sú deila veru-
legan svip á stjórnmálasöguna
eins og henni er lýst í öðru bindi
ævisögu Eysteins Jónssonar.
Okkur finnst nóg um átökin í
stjórnmálum nú á tímum en þau
voru síst minni á þessum árum
bæði milli flokka og innan þeirra.
Árið 1944 var Jónasi Jónssyni frá
Hriflu velt úr formannssæti í
Framsóknarflokknum af þeim
Hermanni Jónassyni, sem tók við
formennskunni, og Eysteini Jóns-
syni. En Jónas var pólitískur „guð-
faðir“ þeirra beggja og tuttugu ár-
um eldri en Eysteinn sem Jónas
kallaði sér til aðstoðar í stjórnar-
ráðinu 1927. Tíu árum síðar, 1937,
kom það í hlut Eysteins að segja
Jónasi afdráttarlaust að hann
gæti ekki orðið forsætisráðherra i
stað Hermanns. Eftir það kólnaði
á milli þeirra. Jónas sat þó áfram
sem flokksformaður í 7 ár, þar til
hann var felldur í kjöri í mið-
stjórn flokksins en þá var hann 58
ára. Síðan kom það í hlut Eysteins
1946 að fara í kosningaferð á veg-
um Framsóknarflokksins í Suð-
ur-Þingeyjarsýslu í því skyni „að
styðja máistað Framsóknar-
flokksins gegn áróðri Jónasar um
það að flokknum væri ekki treyst-
andi lengur, forystan gegnsýrð af
viðhorfum kommúnista og líkleg
til þess að láta þá ráða yfir sér“.
Eysteinn telur að það hljóti að
hafa orðið Jónasi Jónssyni mikil
vonbrigði þegar ólafur Thors
myndaði nýsköpunarstjórnina
með þátttöku alþýðuflokksmanna
og kommúnista 1944. Meiri hljóta
þó vonbrigði þeirra Hermanns og
Eysteins að hafa orðið eftir hin
miklu átök sem urðu á milli hægri
og vinstri innan Framsóknar-
flokksins, þar sem vinstrisinnar
urðu sigurvegarar en lentu síðan
utan stjórnar. í trúnaðarbréfi til
flokksmanna sem þeir Hermann
og Eysteinn sendu frá sér tveimur
dögum eftir að nýsköpunarstjórn-
in var mynduð segir meðal annars:
„Er þetta framhald af þeirri
stefnu undanfarinna ára að efla
kommúnistana til þess að veikja
með því Alþýðuflokkinn og forðast
þannig að Alþýðuflokkurinn og
Framsóknarflokkurinn yrðu nógu
sterkir til þess að koma upp
raunverulegri umbótastjórn í
landinu."
Tæpum þremur árum eftir að
Hermann Jónasson náði kjöri sem
formaður Framsóknarflokksins
beitti Eysteinn Jónsson sér fyrir
myndun stjórnar með samstarfi
við Alþýðuflokk og Sjálfstæðis-
flokk í andstöðu við Hermann.
Eysteinn telur að klofningurinn í
nýsköpunarstjórninni út af Kefla-
víkursamningnum haustið 1946
hefði ekki orðið því til fyrirstöðu
að kommúnistar héldu áfram
samstarfi við Sjálfstæðisflokkinn,
efnahagsvandræðin hafi ráðið
mestu um að þráðurinn var ekki
tekinn upp að nýju. Innan Alþýðu-
flokks og Sjálfstæðisflokks voru
margir því ákaflega andvígir að
haida áfram samstarfi við komm-
únista. Hitt er sérkennilegt að
bæði Ólafur Thors, formaður
Sjálfstæðisflokksins, og Hermann
Jónasson, .formaður Framsóknar-
flokksins, voru á móti því að
þriggja flokka stjórnin undir for-
sæti Stefáns Jóh. Stefánssonar,
Stefanía, var mynduð 1947, tók
hvorugur þeirra setu í henni og
töldu þeir hana skammlífa. Þessi
stjórn er helst í minnum höfð
fyrir það, að í tíð hennar, 4. apríl
1949, gerðist ísland aðili að Atl-
antshafsbandalaginu gegn harðri
andstöðu kommúnista. Eysteinn
Jónsson var og er eindreginn
stuðningsmaður aðildarinnar en
Hermann Jónasson hallaði sér til
vinstri í málinu og einnig í afstöð-
unni til Marshall-aðstoðarinnar
sem kommúnistar töldu líka af
hinu illa.
Nú þegar tekið er til við það enn
einu sinni að ræða samstarf fé-
lagshyggjufólks væntanlega í því
skyni að mynda „breiða" samstöðu
gegn Sjálfstæðisflokknum og
skapa nýjan kost við stjórnar-
myndanir ættu þeir sem að þeim
tilraunum standa að kynna sér
umræðurnar um „miðfylkinguna"
í bókinni um Eystein. Á meðan
hann situr i Stefaníu lýsir Her-
mann Jónasson því yfir á mið-
stjórnarfundi í Framsóknar-
flokknum að honum líki ekki „örð-
ug sarnbúð" við Alþýðuflokkinn.
„Við höfum jafnvel fundið frá
þeim kuldann til samvinnufélag-
anna,“ er haft eftir Hermanni og
jafnframt gefið til kynna að meiri
óvild sé tæplega unnt að sýna
framsóknarmönnum.
Hermann telur úrræðin ekki
góð ef Alþýðuflokkurinn verði
einskonar undirdeild í Sjálfstæð-
isflokknum og ekki sé önnur fram-
tíð en að vinna með þessari undir-
deild og Sjálfstæðisflokknum.
„Það gæti komið upp nýr flokkur
og við yrðum þá að stuðla að því,“
segir Hermann og síðar að náist
ekki viðunandi samstarf við Al-
þýðuflokkinn „þyrfti að stefna að
því að fá stofnaðan jafnaðar-
mannaflokk sem aðhyllist m.a. úr-
ræði samvinnuskipulagsins".
Vilhjálmur Hjálmarsson segir að
á þessum misserum hafi menn tal-
ið að Hermann ætti í viðræðum
við þá bræður Finnboga Rút
Valdimarsson og Hannibal, en ár-
ið 1952 á meðan Sjálfstæðisflokk-
ur og Framsóknarflokkur sátu
saman í stjórn felldi Hannibal
Stefán Jóhann Stefánsson í for-
mannskosningum í Alþýðuflokkn-
um. Sat Hannibal þar í tvö ár en
1956 varð hann formaður nýs
flokks, Alþýðubandalagsins, sem
tók þátt í stjórn undir forsæti
Hermanns það sama ár, en til
kosninga þá um vorið gengu
Framsóknarflokkur og Alþýðu-
flokkur í kosningabandalagi,
„hræðslubandalaginu".
Vilhjálmur Hjálmarsson tekur
það fram með skáletri, að Ey-
steinn hafi ekki átt neinn þátt í
þeim „bollaleggingum" um nýjan
flokk sem voru á döfinni 1948 en
hins vegar hafi hann verið ein-
dreginn talsmaður kosninga-
bandalagsins við Alþýðuflokkinn
1956. Ólafur Thors og Hermann
Jónasson sátu saman í stjórn und-
ir forsæti Steingríms Steinþórs-
sonar 1950 til 1953, en þá varð
Ólafur forsætisráðherra og Her-
mann hvarf úr stjórninni. Þegar
Hermann myndaði svo vinstri
stjórnina 1956 átti að ýta Sjálf-
stæðisflokknum til hliðar í ís-
lenskum stjórnmálum um ókomin
ár, en frá þeim ráðagerðum öllum
verður væntanlega greint í næsta
bindi ævisögu Eysteins Jónssonar.
Þegar þeir Jónas Jónsson, Her-
mann og Eysteinn leggja á ráðin
um meginstefnuna í stjórnmálun-
um haustið 1942 og löngu forystu-
tímabili Framsóknarflokksins er
að ljúka, segir Eysteinn: „Tel rétt
að við höldum fram að við vinnum
eftir málefnum." Ævisögu hans
ritar Vilhjálmur Hjálmarsson í
þessum anda. Leitast er við að
skýra allar niðurstöður með tiiliti
til málefna. Persónulýsingar eru
ekki miklar í þessu bindi frekar en
hinu fyrra. Frásögnin ber þess
merki að tveir framsóknarmenn
eru að verki. Fyrir þann sem á
Ólafssögu Thors og æviminningar
Stefáns Jóh. Stefánssonar er fróð-
Iegt að bera þeirra frásögn saman
við það sem hér er sagt. Ólafur
lýsir til að mynda hiut Eysteins
með öðrum hætti en Vilhjálmur
þegar skýrt er frá viðræðunum
sem leiddu til þess að stjórnin
Stefanía var mynduð 1947. Þar
styðst Matthías Johannesson höf-
undur Ólafssögu við minnisblöð
Ólafs sjálfs.
Oftar en einu sinni hefur Ey-
steinn Jónsson tekið að sér að
ganga á milli manna og sætta
sjónarmið hafi sættir verið tiltæk-
ar. En hann er einnig ótrauður
baráttumaður þegar því er að
skipta og hikar ekki við að fylgja
fram sannfæringu sinni þótt við
öfluga andstæðinga sé að etja.
Á einum stað varð ég þess var,
að farið væri mannavillt í frá-
sögninni, þegar skýrt er frá því að
Stefán Jóh. Stefánsson hafi farið
með þeim Eysteini og Bjarna
Benediktssyni út til Washington
til að ræða um aðildina að Atl-
antshafsbandalaginu, það var
Emil Jónsson sem fór fyrir Al-
þýðuflokkinn.
Reykjavík fyrri tíma
Bókmenntir
Sigurjón Björnsson
Árni Óla: Reykjavík fyrri tíma. Sögu-
kaflar. Fyrsta bindi. Skuggsjá. Bók-
abúð Olivers Steins. 1984. 577 bls.
Árni Óla, rithöfundur og blaða-
maður, lifði langa og athafnaríka
ævi. Fæddur var hann að Víkinga-
vatni í Kelduhverfi 2. des. 1888 og
andaðist í Reykjavík 5. júní 1979.
Hann ritaði hátt á fjórða tug
bóka, auk margra sem hann þýddi.
Jafnan er hann talinn fyrsti ís-
lenski blaðamaðurinn og jafn-
framt sá, sem lengst hefur starfað
að blaðamennsku. Hann hóf störf
við Morgunblaðið, þegar það hóf
göngu sína, 2. nóvember 1913 og
starfaði þar til dánardægurs að
undanskildum sex árum. I nálega
aldarfjórðung ritstýrði hann
Lesbók Morgunblaðsins.
Flestar bóka Árna Óla fjölluðu
um bjóðleg fræði, sem svo eru
nefr f jæim flokki ber hátt
Reykjavíkurbækur hans. En þær
fjalla allar um Reykjavík og
Reykvíkinga fyrr á tíð. Bækur
þessar eru venjulegast taldar sex:
Fortíð Reykjavíkur (1950), Gamla
Reykjavík (1954), Skuggsjá Reykja-
víkur (1961), Horft á Reykjavík
(1964), Sagt frá Reykjavík (1966) og
Svipur Reykjavíkur (1968). Stund-
um er raunar sú sjöunda talin í
þessum flokki: Erill og ferill blaða-
manns (1963). Flestar þessara
bóka eru nú uppseldar, sumar
fyrir löngu. Nú hefur Skuggsjá
haft forgöngu um endurútgáfu á
Reykjavíkurbókunum sex. Verða
þær gefnar út í þremur bindum,
tvær og tvær bækur saman, og er
ráð fyrir því gert að síðasta bindið
komi út haustið 1986 á 200 ára
afmæli Reykjavíkur. Er það vissu-
lega vel til fallið.
Fyrsta bindi þessarar útgáfu er
nú nýútkomið. Hefur það að
geyma 49 sjálfstæða sagnaþætti
frá ýmsum tímum í sögu Reykja-
víkur og um hin margvíslegustu
efni. Sögusvið langflestra þátt-
anna er 19. öldin. Einn þáttur
fjallar um smákúnstugan atburð
er gerðist 1729 (Lönguhausinn í
Ánanaustum) og tveir eru frá
fyrsta tug þessarar aldar (Ing-
varsslysið. Gull í Vatnsmýrinni).
Þá spanna allmargir þættir löng
tímabil. Margir þættir eru e.k.
söguleg yfirlit, t.a.m. einstakra
bygginga eða byggingarsögu
(Skólavarðan. Gamla pósthúsið.
Kirkjan margvígða. Gamla kirkj-
an í Aðalstræti. Alþingishúsið),
bæjarhluta eða svæða (Úr sögu
Laugarness. Víggirðingar Reykja-
víkur. Úr sögu Hlíðarhúsa.
Merkasti bletturinn í Reykjavík.
Reykjavík var torfbæjaborg.
Austurvöllur).
Þá eru þættir úr verslunarsögu
(Kaupmenn í Grófinni. Enska
verslunin og fyrsti konsúll Breta.
Brautryðjandi íslenskrar verslun-
ar. Hólmskaupstaður). Aðrir
greina frá stjórnarfari og einstök-
um dómsmálum o.þ.h. (Útilegu-
maður í Óskjuhlíð. Kaflar úr sögu
Hegningarhússins. Hæstaréttar-
mál út af línlaki. Elliðaármálin.
Mykjuhaugurinn í Hafnarstræti.
Danskir lögregluþjónar í Reykja-
vík. Lönguhausinn í Ánanaustum.
Helgidagsbrot. Billenberg skóari.
Vinnukona heimtir rétt sinn.
Draugsmál Sigurðar Breiðfjörðs.
Opinber hýðing á Austurvelli).
Vikið er að mennta- og menning-
armálum (Maðurinn, sem íslensk-
aði Reykjavík. Barnaskólinn í
Reykjavík. Hólavallaskóli). Frá-
sagnir eru af slysum (Ingvarsslys-
ið. Fjórir kaupmenn farast). Ýmis
bæjarmálefni eru reifuð (Vátrygg-
ing húsa í Reykjavík. Forsaga
slökkviliðsins. Fyrsta kosninga-
Arni Óla
hríðin í Reykjavík). Þá segir frá
kalknámi í Esjunni og kalk-
brennslu, gullfundi í Vatns-
mýrinni, fyrsta íþróttafélaginu í
Reykjavík (Skotfélaginu), stofnun
Fríkirkjusafnaðarins, skilnaði
Reykjavíkur og Seltjarnarnes-
hrepps og aðdraganda þess. Sér-
kennileg var deilan um hinn
svonefnda „spítalafisk", sem segir
frá í skemmtilegum þætti. Rifjað
er upp gamalt hneykslismál
(Hneykslið í Dómkirkjunni). Þátt-
ur er af Baróninum á Hvítárvöll-
um, heimsókn Friðriks Dansprins.
Drepsóttin mikla í Reykjavík 1882
er viðfangsefni eins þáttar og ann-
ar lýsir siðvenjum í sambandi við
föstuinngang. Loks eru svo tvær
greinar, sem raunar varða lítið
Reykjavíkursögu (Fyrsta síma-
málið og Frændi Thorvaldsens).
Eins og af þessu yfirliti sést er
efnið ákaflega fjölskrúðugt. Sund-
urleitt myndu e.t.v. sumir segja.
En þá er þess að geta, að Árni Ola
mun ekki hafa litið á sig sem
sagn- eða þjóðfræðing, heldur sem
blaðamann með allmikla slagsiðu
í þessa átt. Þættir hans eru
sjálfstæðir, og flestir, ef ekki aliir,
munu þeir hafa birst í Lesbók
Morgunblaðsins á nokkuð löngum
tíma. Af hógværð sinni ætlaði
hann skrifum sínum „ekki hærri
sess en meðal alþýðlegra fræðslu-
rita“, eins og hann segir í eftir-
mála að fyrstu Reykjavíkurbók-
inni. Þeirri bók er ætlað að vera
fræðsla fyrir þá, sem flytja úr
ókunnugu umhverfi til Reykjavík-
ur svo að þeir öðlist næmari skiln-
ing á því heimkynni, sem þeir ætla
sér að setjast að í.
Ég hygg að Árni óla hafi farið
vönduglega með heimildir, þó að
ég hafi að sjálfsögðu ekki getað
sannreynt það. Og sem blaðamað-
ur var hann einstaklega naskur á
athyglisverð söguefni. í sjálfu sér
voru þau að vísu ekki ávallt ýkja
merkileg eða mikið framlag til