Morgunblaðið - 05.12.1984, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 5. DESEMBER 1984
Kynjakvistir og hversdagsfólk
ekki alfaraleið og væri að ýmsu
leyti skrítinn í háttum. Og kröft-
uglega mótmælti Jakob því í
kjarnyrtri blaðagrein að hann
væri flakkari.
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Ilannes Pétursson: MISSKIPT ER
MANNA LÁNI. Heimildaþættir II.
152 bls. Iðunn, Rvík, 1984.
Undirritaður hafði ekki meiri
unun af öðru lesefni sem út kom
fyrir jólin í hittífyrra en bókinni
Misskipt er manna láni eftir
Hannes Pétursson. Þar var á ferð-
inni fyrra (eða fyrsta*) bindi heim-
ildaþátta. Höfundur skilgreindi
það form svo í eftírtnála: »Sögu-
þáttur reistur á heitnildásöfnun,
er íslenzkt ritform aá því;efr hejzt
yerþúr séð, islenzkt 1 Jjldngu við
i fímur 'til 'að ji)ynðá.« • 1 • •
5 • Margpr hefur oriðiðr til þess á
J undanförnum árufn’ áði táka sam-
•' án iog sendá frá sér'heimildaþætti
af því tagi sem<Hariite8 Petursson
i skilgreinir. En miijáfnt hefur það
: eíní verið, sumt ágaetít,: arlnað lak-
. ára.. Atð mínum dómi héfur fáum
• tekist betur ,upp én. ffanripsi.* t
fyrsta lagi béitir hann ströngum
rannsóknaraðferðum. Og i öðru
; iafei skrifar hárjn svo.1<34immik:nn
pg sérstæðan stíl aþ; skemmtun
væri að lesa þættr hans þótt ekki
væri annars vegna, en stíllinn er
efninu samkvæmur og bregður
auk þess notalega kómískum blæ
yfir frásögurnar.
Nú er annað bindi komið út með
fjórum þáttum. Andlit augnalaust
heitir hinn fyrsti. Þar segir frá
Jóni Jónssyni, þeim sem uppi var
á seinni hluta 18. aldar og fyrri
hluta 19. og kallaður var goddi,
kenndur við prestssetrið Goðdali,
en Hannes segir að áður hafi
margir sagt og skrifað Goddalir.
Næsta fátt er nú vitað með vissu
um Jón godda þótt harts sé að tais-
verðu getið í þjóðsögum, Sam-
kvæmt þeirii iðkaði hamn *forn-;
eskjú, eignaðist rúnaskræður .og'
kauþslágaði' Við Andskotafin.V.
Harnnes íeitast. við ;tð greina ,sat)t.
frá -lognu í. sögujn þeirp; s$m
sþunnuþt af Jóni godda.'Vfjrskrift-
þáttarins ;vlsar til* þess; aé :Jón'
goddi varð blíndur og yar*það fak-'
ið til skipta hans við.ráyrjtraöflin.-
Svó mikið rökkur’hvjliriyftr sögu ■
' ~ t'dedini- i
Jóris gorida að éftir standa nau
ast meifa en slitur síq. En fróðlég-:
ur ;er þessi þáttur. mfðal annars*
vegna þess að þarna eVléitt getum
að hvemig og hvers vegna maður .
varð þjóðsagnapersóna og hverfð-
ist þannig og, umbreyttisi. í ’þjóð-
trúnní — og var þá jafnvel bland-
að samari við aðra og annars kon-
ar einstaklinga sem uppi voru um
svipað leyti; eða jafnvel á öðrum
tímum.
Sögubrot frá Eyjólfum tveim heit-
ir næsti þáttur. Eyjólfar þessir —
bóndi og fóstursonur — áttu
heima á Vindheimum í Skagafirði.
Var bóndi svo skapbráður »að
hann gaf sjálfum sér utan undir
eitt sinn þegar hann braut torf-
ljá.« Aðrir guldu þó verr skap-
gerðar hans, og fóstursonurinn;
verst. Af því er örlagaságan. Og
ber nafn með réttu. En það er úrii
síðasta kapítulann í œvisögu Eyj-:
ólfs ýngr,a að segja að verifléikinri.
Í getuf:orðið skáldskapnum ótrú-
Jqgfi og drafn'átískari. . • • ;
Jakohsa'vi myllusmiðs héitir
. þþttuc af hagleiksmanni; sam-
íipfndum. Sýo' sagði eitt sinn naáð- ■•
: ur, sérii raark er tekið á,‘-að i^lensk ]
Tnenning væri méstanpart sögur
: af skrítnurii körlum og-.kérlingum..
. Jakoþ mýllusmiður, eð^ 'Mýllii-.
Kobbi.eiúé og hann va^ oft kállað-,
uf, og systir hans, sem fylgdi hón-
öm eftir, töldust örugglega til þess
konar fólks. Jakob lærði nokkuð
. til járnsmíða en varð þó aldrei
fullnuma 1 þeirri iðri. Eins. og
Síðasti þátturinn, Þúfnakollar of
bögur, segir frá manni sem hvork
var kynjakvistur né áberanc
leiksoppur örlaganna, Einari Sig
urðssyni á Reykjarhóli. Hann va
kominn, með konu sinni, austan
yfir Öxnadalsheiði og settust þau
þarna að til búsetu. Þangað kom
svo þriðji maður og mun sveitung-
unum hafa þótt hann fremri Ein-
ari — og ekki aðeins sveitungun-
um heldur líka konu Einars því
hún hallaði sér upp frá því að
þeim manni eins og þau væru
hjón: Ogvár látið nokkurn veginn
óátalið ;af • almenningsáliti — og
Einari!.
« *
Én Eina‘r: —. þóti ekki- ákaraði
hann frarii úr í bændastétt -j-; þjó
ýfir 'oðrúm4 háefilejka serh' ekkS
’&áks&z í Há' ' ‘ ‘
yarð'síður metinn
marpr hæfijeikaínenp.fyvri tíðar
fékk þpnn ekki notið^ín nema (il
hálfs: Matthías ‘þjóðminjpvörður
kalláðf hann »hálfbrjálaöan flæk» '
ing: er gert hefur marga legstéina
hér uVn $lóðir« (Jakob átti heima í
Fljótum norður). Hánnes Péturs-
son: lelur þessi orð hafa verið
ómakleg — þó svo að Jakob færi
7*ir
Kvæðasafn
Ólafssonar
ann var hagr
ytðin^ur agætur. Því rpiður muhú
rr(grgar visnr hahs ‘fjlataðar: én
áðrar é{ til Vfll brenglaðar. Þegat
Jiapn léstívoru eigúr hans, skrifað-
ar tiþp éýis jogfvenja var: »Á Óðn- ■
um'þlákkngm eignir krónur 153, á ■
, hínum skjijchr króriur 153.« Meðal
annarí smádóts lét Einar eftir sig
• »yasakver gamalt« og telur Hann-
es Pétirrsson hugsarilegt að það
hyfi géymt kveðskaparsyrpu Eiri-
ars; Kveiinu var fleygt og uþp frá
því var vísna Einars ekJci anriare
staðar að.leita en í mistraustu
. minni fólks.
' ?
Bókmenntir
Sigurjón Björnsson
Páll Olafsson: Kvæði I—II.
Sigurborg Hilmarsdóttir gaf út.
Skuggsjá.
Bókabúð Olivers Steins, 1984.
348 + 363 bls.
Kvæðasafn það sem hér birtist
er fyrsta útgáfan af kveðskap Páls
Ólafssonar, sem nálgast það að
geta kallast heildarútgáfa. Er það
ekki vonum fyrr um jafn ástsælt
skáld, þvi að nálega átta áratugir
eru síðan Páll andaðist.
Ljóð Páls Ólafssonar voru fyrst
gefin út um síðustu aldamót í
tveimur bindum (2. útg. 1944).
Mikið vantaði þó á að þar væri
allur skáldskapur Páls saman
kominn. Enda kom út eitt bindi
áður óbirtra ljóða árið 1955, og
enn eitt árið 1971. Samt var sitt-
hvað eftir í handritum.
í þessari útgáfu er á einn staö
saman komið megnið af áður birt-
um ljóðmælum Páls Ólafssonar
ásamt nokkrum túgum áður
óbirtra kvæða og vísna. Útgefandi
tekur fram í formálsorðum að
ekki sé þetta heildarútgáfa í þeim
skilningi, að þar sé allt, sem vitað
er til að Páll hafi ort, en þar sé þó
allt það sem ástæða sé til að birta.
Eða með orðum útgefandans
sjálfs: „Skáldi eins og Páli, sem
orti mikið í dagsins önn og sjaldn-
ast með birtingu í huga, er ekki
greiði gerður með því að láta á
þrykk út ganga allt sem einhvern
tíma hefur komist á blað eða loft.
Sjálfum var Páli þetta manna best
ljóst.“ Þessi orð má skilja svo, að
hér sé í raun komin endanleg út-
gáfa af kvæðum Páls Ólafssonar
og ekki líklegt að um verði bætt að
sinni. Af þessum sökum skiptir að
sjálfsögðu miklu máii að sá bún-
ingur, sem gamli Páll er nú loks
færður í, sé hinn sómasamlegasti
og til nokkurrar frambúðar.
Þar er þá fyrst til að taka, að í
fyrri útgáfum eru samtals um
hálft ellefta hundrað kvæða og
vísna. f þessari útgáfu er fjöldinn
tæpt þúsund. Þar af eru fjörutíu,
sem ekki hafa áður birst. Mismun-
Páll Olafsson.
urinn er því um eitt hundrað og
eitthvað til viðbótar, sem ekki hef-
ur áður verið prentað. Sé það hins
vegar rétt, sem engin ástæða er til
að efa, að sá kveðskapur, sem und-
an er felldur, auki ekki á skáld-
hróður Páls, virðist mér vel mega
við una. Og vissulega er þetta all-
vænt safn kvæða, rúmar 700 bls.
alls.
Að útgáfu þessari er sérstaklega
vel staðið. í upphafi fyrra bindis
er ritgerð um ævi og verk Páls
Ólafssonar eftir útefandann, Sig-
urborgu Hilmarsdóttur. Sú rit-
gerð, þó að ekki sé löng, er prýði-
lega vel gerð, skýr, efnismikil og
lýsir góðum skilningi á Páli bæði
sem persónu og skáldi. Kvæðum er
skipað í 12 efnisflokka. Skrá er
yfir fyrirsagnir og upphaf allra
kvæða og aftast i hvoru bindi eru
nokkrar skýringar við einstök
kvæði. Kvæðum er vel fyrir komið
á blaðsiðum og ekki varð ég var
við pfentvillur. Bækurnar eru
prentaðar á góðan pappír. Brot er
fremur lítið og band mjög smekk-
legt. Þetta eru því einkar eigu-
legar bækur og handhægar í með-
förum, eins og mér finnst að hæfi
um ljóðabækur, sem oft eru hand-
leiknar. Það er því ljóst að mikil
alúð hefur verið lögð við alla út-
gerð þessa kvæðasafns og fyrir
það veit ég að allir þeir sem yndi
hafa af skáldskap Páls Ólafssonar
eru þakklátir.
Tvennt einkennir kveðskap Ein- i
ars: í fyrsta lagi orti hann á dag-
legu talmáli, ljóst og létt, en slíkt
taldist fremur til undantekriinga.
í öðru lagi var gamansemi hans
alveg græskulaus, meiddi engan.
Það fór líka á svig við venjuna. Og
eins og títt er áttu vísur hans »allt
sitt undir hnyttninni sem í þær er
lögð og geðblæ hraðfleygrar
stundar,* eins og Hannes Péturs-
son kemst að orði.
Einar Sigurðsson fæddist um
svipað leyti og Jón goddi féll frá.
Milli þeirra var því skemmra en
öld. Þó er sem óratími skilji þá að
i þessum þáttum. Annar reikar
hálfgleymdur í forneskjunni, hinn
lifði áratug af þessari öld og seild-
ist í endurminningunni til þeirra
sem nú muna lengst.
Um þætti þessa sem heild er allt
hið sama að segja sem þættina í
hinu fyrra bindi. Misskipt er
manna láni getur orðið hvatning
og aðhald þeim sem setja saman
heimildaþætti af þessu tagi. Það
eru hinar séríslensku aðstæður:
sagnamynd og áhugi á ættfræði,
staðfræði og persónusögu — sem
kalla á þessa bókmenntagrein.
Hér gefur að líta dæmi hennar
eins og hún gerist best.
Skagfirskar æviskrár
Bókmenntir
Sigurjón Björnsson
Skagfírskar Æviskrár. Tímabilið
1850-1890. II.
Sögufélag Skagfirðinga. 1984.
Á árunum 1964—1972 gaf Sögu-
félag Skagfirðinga út fjögur bindi
af Skagfirskum Æviskrám. Náði
það til búenda í Skagafirði á árun-
um 1890—1910. Voru alls 1000
æviskrár í bindunum fjórum.
Árið 1981 hófst Sögufélagið á ný
handa um útgáfu æviskráa og tók
þá fyrir tímabilið 1850—1890. Það
ár kom út fyrsta bindi í þeim
flokki. Annað bindi sér nú dagsins
ljós. Gert er ráð fyrir að bindin
fyrir þetta tímabil verði alls 7—8
og innihaldi alls um 1300 ævi-
skrár. í formálsorðum þessa síð-
asta bindis er frá því skýrt að þeg-
ar sé lokið efnissöfnun til þriðja.
bindis og hluta af því fjórða. Telja
útgefendur líklegt að öll bindin
verði komin út fyrir lok þessa ára-
tugar. Þegar haft er íhuga að
Sögufélagið vinnur samtímis að
útgáfu annarra rita. er lióst að
mikill þróttur og athafnasemi ein-
kennir Sögufélag Skagfirðinga um
þessar mundir, enda er þar að
verki dugmikill og áhugasamur
flokkur ungra manna.
í því bindi sem nú kemur út eru
æviskrár 190 búenda eða 100 færri
en í síðasta bindi. Ritið er hins
vegar öllu lengra (eða 365 bls. I. b.
er 320 bls.). Nafnaskrá er 46 bls.
Greinilega hefur verið lögð
áhersla á að æviskrárnar væru
allar með sama sniði: Fæðingar-
dagur og ár, dánardagur og ár og
staður viðkomanda. Ætterni. Upp-
vöxtur. Búskaparsaga. Persónu-
lýsing. Sömu reglu fylgir æviskrá
maka. Þá eru talin börn. Fd. og ár
(og dd. þegar um það ræðir) og
makar. Þar sem við verður komið
er lýst atvikum og atburðum í ævi
viðkomandi, einkum ef það varpar
Ijósi á persónugerð eða sérkenni,
og stundum er ein og ein staka
látin fljóta með eftir eða um við-
komandi. Á eftir hverjum þætti
eru tilgreindar heimildir. Virðast
æviskrárnar yfirleitt vera vand-
virknislega unnar og þess kapp-
kostað að láta hvern mann njóta
sannmælis, án þess þó að oflofi sé
á hann hlaðið eða breitt yfir
bresti. Sumir munu e.t.v. ekki
ávallt kunna við orðalag, eins og
t.d. þegar maður er sagður „lið-
tækur drykkjumaður".
Þegar æviskrár þessa bindis eru
bornar saman við þær sem er að
finna í bókunum fjórum fyrir
1890—1910, leynir sér ekki að
breytingar til bóta eru verulegar.
Mun betra skipulag er á samningu
þáttanna og meira heildarsam-
ræmi. Heimildakönnun virðist
vera vandaðri og rækilegri (og
þeirra er nú ítarlegar getið). Ætt-
ir manna eru mun meira raktar.
Æviskrárnar eru talsvert lengri
og efnismeiri. Þá er nú í þessum
flokki nafnaskrá fyrir hvert bindi
(og er nafnaskrá þess bindis mun
lengri, en það stafar vafalaust af
meiri ættfærslum). I fyrri flokkn-
um var einungis ein nafnaskrá í
lok IV. bindis fyrir allar bækurnar
fjórar og hún ekki nema rífur
hálfdrættingur við þetta bindi
eitt. Það er því ljóst að þeir sem
nú standa að verki kosti kapps um
að bæta úr fyrri ágöllum og gera
betur.
Langflestar æviskrárnar eru
ritaðar af sama manni, Guðmundi
Sigurði Jóhannssyni, sem ráðinn
hefur verið til þessa starfa. Hjalti
Pálsson, sem sá um útgáfuna, hef-
ur jafnframt ritað 30—40 ævi-
skrár. Þá hafa nokkrir aðrir ritað
fáeina þætti, annað hvort einir
eða ásamt framangreindum.
Vafalaust eru skiptar skoðanir
um gildi eða nauðsyn rita sem
þessara. Sumir láta sér eflaust
fátt um finnast og telja að tíma og
prentsvertu sé til annars betur
varið. Þeirri skoðun hafnar sá al-
farið, sem þetta ritar. Ræktarsemi
íslendinga við liðna tíð, áhugi
þeirra á uppruna sínum og ætt-
erni, og það að reyna að láta eng-
an þann gleymast, sem dvalist
hefur á þessu landi — það er eitt
með ánægjulegri sérkennum ís-
lenskrar menningar. Og ef þessu
fylgdi samsvarandi áhugi á mann-
rækt — en þar sitjum við því mið-
ur aftarlega á merinni — mættum
við vera harla stoltir.
En ef nú íslendingar hafa dá-
læti á æviþáttum og ævisögum og
líta á útgáfu þess sem mikilsvert
sérkenni, hlýtur að fylgja því sú
kvöð að standa vel og fagmann-
lega að verki. Á því vill þó oft
verða misbrestur, eins og stundum
er bent á. Það fer ekki á milli mála
— og það vita þeir gerst sem næst
stóðu. að á fyrri flokki Skag-
firskra Æviskráa voru allmiklar
misfellur. Nú hefur allverulega
verið bætt úr, og er augljóst að
útgefendum og riturum er umhug-
að um að gera sem best. Samt sem
áður er einn grundvallargalli á
þessu verki öllu, sem nefna verður,
þó að nú sé orðið of seint úr að
bæta. Hvert bindi er sjálfstæð
heild og æviskrám hverrar bókar
er raðað í stafrófsröð frá A—Ö og
kemur nú í þessum síðari flokki
sérstök nafnaskrá fyrir hvert
bindi. Þegar öll bindin 7—8 eru
komin út og fletta þarf upp á
nafni, getur því þegar verst lætur
þurft að fletta upp í öllum bókun-
um, nema því aðeins að nafnaskrá
allra binda verði prentuð í einu
lagi að lokum. Það er þó óneitan-
lega nokkuð önugt, úr því að sér-
stök skrá er komin fyrir hvert
bindi. Vissulega hefði verið hag-
kvæmara að gera þegar í upphafi
skrá yfir alla búendur tímabilsins
og ganga á þá skrá frá upphafi til
loka og enda síðan á nafna-
skránni. Ég þykist vita að útgef-
endur séu mér sammála að þetta
hefði verið betra, en veit jafn-
framt að þeir hafa ekki getað unn-
ið þetta svo, fyrr en nú á allra
seinustu árum, eftir að þeir fengu
fastan starfsmann. En að sjálf-
sögðu rýrir þetta einungis nota-
gildi bókanna sem uppflettirits, en
dregur ekkert úr gildi þeirra að
öðru leyti.