Morgunblaðið - 13.02.1985, Blaðsíða 22
22
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 13. FEBRÚAR 1985
Við
byggjum
tónlist-
arhús
Kámar einhvern í bjart-
sýnisáform um byggingu
tónlistarhúss? l>ad er
ástæðulaust að hugsa í þá-
tíð, áformin eru sem óðast
að taka á sig mynd. Ef allt
gengur eftir áætlun verðum
við stigin inn í húsið og
setzt, löngu áður en við stíg-
um inn í 21. öldina.
Alvarlega þenkjandi tón-
listarunnendur hafa vafa-
laust oft látið sig dreyma
um gott hús þar sem þeir
sátu á tónleikum í Háskóla-
bíói, rifnir upp úr músík-
algleyminu af regndropum
sem skullu í fötur fyrir neð-
an fiðlurnar eða þegar norð-
angarrinn klappaöi hliðar-
dyrnar ómjúklega. Ármann
Örn Ármannsson fram-
kvæmdastjóri setti draum-
inn okkar allra niður á blað
vorið 1983. Og þá hugsuðu
margir: Sé þetta allt og
sumt, nú þá byggjum við
húsið. Um haustið voru
stofnuð samtök sem hafa
starfað ötullega síðan, ekki
með hávaöa, en markvisst
og ákveðið. Gott hús kostar
nefnilega ekki bara peninga
heldur líka umþenkingu,
ekki sízt ef tónlist á að lifna
í því. En nú er nokkuð í
bígerð.
Á mánudaginn næsta, 18.
febr., ætlar Martin Ber-
kofsky að hafa Liszt-tón-
leika í þjóðleikhúsinu. 26.
febr. heldur Philharmonia í
London tónleika. Vladimir
Azkenazy stjórnar, Elisa-
beth Söderström syngur.
Ágóðinn af báðum þessum
tónleikum rennur til hús-
byggingarinnar. Ensku tón-
listarmennirnir fréttu af
draumahúsinu á Listahátíð
hér, ákváðu strax að taka á
með okkur og það átak
verður áþreifanlegt á næst-
unni.
I>essa dagana eru borgar-
yfirvöld að gera upp hug
sinn varðandi lóð. l>að er
nokkuð víst að Öskjuhlíöin
verður fyrir valinu, staður
sem getur orðið feikn
skemmtileg umgjörð glæsi-
legs og djarflegs húss. l>orir
nokkur að hugsa til óperu-
hússins fræga í Sidney ...
Á næstu vikum verður
efnt til hugmyndasam-
keppni um húsið meðal
arkitekta á Norðurlöndum.
I»á verður arkitekt fundinn
og þá er hægt að fara að
teikna, hanna, byggja og
spila...
Hér birtist fyrsti pistill af
þremur um húsið góða.
„Áður en við vitum erum
við farin að trúa því
að þetta sé ekkert mál...“
Ármann Örn Ármannsson fram-
kvæmdastjóri verktakafyrirtækis
hugsar um fleira en ýtur og skurö-
gröfur, hann er líka tónlistarunn-
andi. Praktísk reynsla hans og
áhugamálið innblésu honum þeirri
hugmynd að tónlistarmenn gætu lét-
tilega byggt hús yfir tónlistina ef
þeir vildu. Hann er formaður Sam-
taka um byggingu tónlistarhúss, sem
voru stofnuð eftir að hann skrifaði
áðurnefnda grein.
Af hverju skrifaðir þú þessa grein
og hver urðu viðbrögðin við henni?
ÁÖÁ: Ég skrifaði hana kannski
fyrst og fremst að hvatningu vinar
míns, Jeans Pierres Jacquillat
hljómsveitarstjóra, hafði hitt
hann skömmu áður og við rætt um
skort hér á góðum tónleikasal.
Eftir það skrifaði ég greinina. Það
er kannski ekkert skrítið, því ég er
byggingarmaður að atvinnu, en
hef lengi haft tónlist sem aðal-
áhugamál. Ég benti á að mér og
öðrum fyndist það þjóðarskömm
að eiga ekkert tónlistarhús. Ég hef
oft farið á tónleika erlendis og veit
hver munurinn er á góðu tónleika-
húsi og slæmu. Við vitum að gott
hús gerir góða hljómsveit betri og
öfugt. Tónlistin sjálf lifir auðvitað
þó ekkert sé húsið, en okkur sem
finnst við finna gleði í góðri tón-
list, finnst líka að gott hús sé hluti
af því að lifa lífinu vel.
Islendingar hafa alltaf viljað
vera menningarþjóð, en af sögu-
legum ástæðum verið bókmennta-
þjóð. Þrátt fyrir að tónlist eigi sér
skamma sögu og hefð hér, þá er
tónlistarlífið gríðarlega grósku-
mikið. Við megum ekki ætla að við
eigum endilega einn af fjórum,
fimm beztu í milljarðaúrtaki í
hverri grein, en við eigum frábæra
hljóðfæraleikara, ágæta söngvara,
góða kóra og góð tónskáld. Svo við
höldum áfram að stæra okkur, þá
hygg ég að það sé einstætt að í
hundrað þúsund manna borg eins
og Reykjavík séu haldnir um 30
tónleikar á mánuði og þá er átt við
tónleika atvinnufólks. Tónlistin er
augljóslega mjög stór þáttur í
menningarlífi hér.
Það var athyglisvert við greinina
að þú settir hugmyndir þínar um
bygginguna fram sem svo auð-
f ramk væmanlegar.
ÁÖÁ: Er ekki allt mögulegt ef
fólk vill? Þetta er ekkert mál, ef
við erum nógu mörg sem viljum.
Fyrst hægt er að eyða milljörðum
i snarvitlausar orkuframkvæmdir,
ryðja einu til tveimur tónleika-
húsum í sjóefnaverksmiðju, sem
aldrei hefur verið rekstrargrund-
völlur fyrir og mun aldrei verða,
er þá ekki einfaldara mál að
hyggja tónleikahús? Þó opinber
útgjöld til menningarmála virðast
vera þó nokkur hér, þá er skóla-
kostnaður þar innifalinn. Framlög
til eiginlegra menningarmála eru
aðeins brot þess sem er í ná-
grannalöndunum. Við erum ekki
fátæk þjóð, þó það hafi verið reynt
að berja það inn í okkur undanfar-
in ár. Lífskjör hafa hríðversnað
hér, því miður, væntanlega vegna
snarvitlausra fjárfestinga. Það er
gífurleg samkeppni um frítíma
fólks og ef við viljum ekki týna
okkur alveg í lágkúrunni, þá er
flutningur lifandi tónlistar undir-
stöðuþátturinn. Með þetta allt í
huga finnst mér bygging tónlist-
arhúss sjálfsagt mál og veit að ég
er ekki einn um þá skoðun.
Þið stofnuðuð samtök, hvernig
eru þau skipulögð?
ÁÖÁ: í upphafi skrifuðu sig tvö
þúsund manns á lista, um þúsund
greiða árgjald. Úr félögum eru
kosnir á aðalfundi 36 manns í full-
trúaráð og 20 tilnefndir úr félög-
um tónlistarmanna. Það ræður
málum milli aðalfunda. Síðan er
kosin fimm manna framkvæmda-
stjórn, auk minni hópa til að sinna
einstökum málum. Samtökin eru
ekki sterkari en félagarnir og það
er áhugi einstaklinganna sem
skiptir sköpum.
Hvernig er áætlað að byggt verði
og á hvað löngum tíma?
ÁÖÁ: Góður undirbúningur
skiptir miklu máli. Hann tekur tvö
til þrjú ár. Við erum ekki að
byggja fyrir gærdaginn eða dag-
inn í dag, heldur morgundaginn,
sem við vitum jú ekkert um.
Það þarf að finna stað, sem er
reyndar vonandi fundinn, finna
arkitekt og hönnuði. Á næstu vik-
um verður væntanlega efnt til
hugmyndasamkeppni um húsið á
öllum Norðurlöndunum og arki-
tekt valinn eftir úrslítum hennar.
Það skiptir máli að gera sér
nákvæma grein fyrir hvers konar
starfsemi á að vera í húsinu. Ég
held t.d. að það sé of dýrt að hafa
fullkomið óperusvið í fyrsta
áfanga, en rétt að gera ráð fyrir
hljómsveitargryfju í tónleikasaln-
um. Frá byrjun sé gert ráð fyrir
að hægt verði að byggja við húsið
seinna, óperusal með hringsviði.
Það skiptir máli að vanda til bygg-
ingarinnar svo hún verði ekki
""■n
„Eg er ekki þægt barn
þegar ég spila“
Martin Berkofsky spilar Liszt fyrir tónleikahússbyggingu
Martin Berkofsky er bandarískur,
býr úti í Garðskagavita, er radíó-
amatör og skipti á mótorhjóli fyrir
jeppa, eftir að hafa margbrotið á sér
hægri handlegginn í mótorhjólaslysi.
Síðast en ekki sízt spilar hann á pí-
anó. I blaðaviðtali fyrir fyrstu tón-
leikana, sem hann hélt eftir slysið,
var hann kallaður raargbrotinn pí-
anóleikari, frómt sagt góð lýsing á
manninum. Hann ætlar að spila
Liszt fyrir okkur í Þjóðleikhúsinu á
mánudagskvöld, því núna á Liszt
hug hans allan og af því hann vill
styrkja byggingu tónlistarhúss.
Hann lætur gjarnan gott af sér leiða,
hefur áður haldið styrktartónleika
fyrir góð málefni. Þegar Martin spil-
ar er allt á útopnu í kröftugum verk-
um, í þeim hægu og veiku þá hvíslar
hljóðfærið undurþýdd eins og það
eigi trúnaðarmál við sérhvern áheyr-
enda...
Hvers vegna kýstu að spila Liszt?
MB: Því er auðvelt að svara.
Hann er það tónskáld sem býður
upp á mesta dulúð, mest átök. Mér
finnst ég skilja mörg önnur tón-
skáld of vel, svo ég verð að finna
tónskáld sem veitir mér svigrúm
til að eflast. Liszt er eins og per-
sónugervingur allrar 19. aldarinn-
ar, stærri en lífið, alheimurinn,
stærri en allt. Verk hans eru
áskorun um eitthvað sem er hand-
an og ofan við allt annað. Maður
verður stöðugt að slá sjálfum sér
við til að geta spilað þau og það á
allan hátt, likamlega, andlega, til-
finningalega, heimspekilega, vís-
indalega. Tónlist hans er hreint og
beint stórkostlega fullnægjandi.
Tónlist hans er djúp, ekki aðeins
yfirborðsgutl?
MB: Því hefur verið slegið fram
með órétti að tónlist hans hafi
verið yfirborðskennd, en þeir sem
halda því fram leiða þá algjörlega
hjá sér það sem hann skrifaði á
efri árum, trúarleg verk hans,
transcendante-etýðurnar, og svo
það verk sem fordómalaust má
kalla það stórkostlegasta sem hef-
ur nokkru sinni verið skrifað fyrir
píanó, Sónötu í h-moll. Hún er eig-
inlega hegelsk díalektík fyrir pí-
anó, ótrúlega margslungið verk,
þróað, þrungið íhugunarefni og
andlegu efni, ef hægt er að segja
það, tilfinningaríkt. Ég hef sagt
það áður, og segi enn, að önnur
tónskáld skrifuðu fyrir píanóið en
tólist Liszts liggur utan þess,
handan og ofan við það. Hann
skrifaði einkum fyrir píanóleikar-
ann.
Hvað leikurðu, eitthvað sem þú
vilt segja um verkin?
MB: Byrjum á því síðasta. í því
er eldur og brennisteinn, en þó
líka sáluhjálp um leið, heitir Apr-
és une lecture du Dante, Eftir að
hafa lesið Dante. Skrattinn er í
því, átök milli andstæðra afla. Það
tætir þig í sundur, líka píanóið, og
þess vegna er ég hrifinn af því.
Fyrsta verkið á efnisskránni er
ein af ungversku rapsódíunum,
sem er einfaldlega þrælslega gott
verk. Síðan kemur dulúðin, Valse
oubliée, Gleymdur vals, sá fyrsti.
Síðan kemur Harmonies du soir,
Kvöldtónar, ein af Études d’exéc-
ution transcendante, líkt og sett
saman handan alheimsins, svo
maður þarf næstum að vera ein-
hvers staðar utan alls til að skilja
verkið og spila það. Það eru slíkir
töfrar. Nú, svo eru það tvær kon-
sertetýður, Waldesráuschen eða
Skógarþytur og svo Um sospiro,
sem hefur eitthvað handanheims-
legt við sig. Það er ekki skrítið að
Liszt hafi eytt síðustu árum sínum
í klaustri, er vel skiljanlegt þegar
leitað er eftir þessari innri sýn,
leiðslu, eða hvað á að kalla það, í
verkum hans. Svo er það verk sem
kallast Lyon, eftir frönsku borg-
inni, kröftug hetjumúsík, ferða-
minning. f þessum verkum er að
finna nokkrar af mörgum hliðum
Liszts.
Eftir hverju leitarðu þegar þú leik-
ur verk Liszts?
MB: Þessu er líka einfalt að
svara. Á bak við það er saga: Um
1975 kom fram í sviðsljósið Irwin
Nyiregyhazi, gamall, ungverskur
píanóleikari, sem blöðin létu mikið
með. Þegar svo er, þá eru fyrstu
viðbrögðin að trúa engu, ekki satt,
svo það var ekki fyrr en nokkrum
mánuðum eftir að hamagangurinn
var liðinn hjá, að ég varð mér úti
um fræga plötu hans, sem var
gerð eftir hljóðritun á tónleikum
Nyiregyhazis í kirkju í San Franc-
isco. Eg varð furðu lostinn hve
leikur hans risti djúpt, náði langt.
Það er alltof grunnt tekið á að tala
um fortissimo, það komu þungar
öldur úr píanóinu. Þetta var ekki
píanóleikur lengur, ekki planó-
verk, heldur komst næst ímynd
minni af Liszt, þar sem er farið
handan við hljóðfærið, verkið er
ljóð, sem liggur yfir um, hvað sem
er nú að finna þar. Þetta var
ótrúlegt.
Ég sat í nokkra mánuði og
endurvann allar hugmyndir mínar
um að leika Liszt og komst að því
að þessi ímynd var það sem ég
vildi. Já, þetta er sjónarhóll 19.
aldar, ekki notaleg, snyrtileg,
nákvæm samantekt 20. aldar,
hefðbundin aðferð við að leika rétt
á píanó. Ég er ekki þægt barn I
mínum leik. Aðferð 19. aldar er að
brjótast yfir öll landamæri, vera
meiri en mikilleikinn getur mögu-
lega verið, mýkri en mýktin getur
verið. Hefðbundnum hugmyndum
um tærleika er stundum kastað
svo píanóið rymji, svo það brimi
frá því.
Þú vilt leika á 19. aldar vísu. Hvar
leitarðu fyrir þér um þann máta?
MB: Ég hlusta á Nyiregyhazi
eins og ég sagði. Svo hlusta ég á
gamlar upptökur, t.d. afa minn í
tónlistinni, Ferruccio Busoni, sem
kenndi einum kennara minna.
Ennfremur á Ossip Gabríelovitsj,
Rússa, sem var reyndar kvæntur
dóttur Marks Twain, gamlar upp-
tökur með Rachmaninoff. Ég man
ekki önnur nöfn í svipinn. í leik
þessara manna ljúkast upp þau
djúp, sem hægt er að kafa í í pí-
anóleik. Leikur Busonis vísar í
mjög andlega átt. Þó Alfred Cort-
ot sé 20. aldar maður, þá er leikur
hans, t.d. á mjög gömlum upptök-
um, tengdur þeirri 19. Chopin-
leikur hans er fullur þokka og
glæsibrags, sem á svo vel við 19.
öldina. Hjá þessum mönnum finn
ég mér m.a. innblástur.
Leikur þessara manna er um