Morgunblaðið - 10.04.1985, Síða 22

22
MORQUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 10. APRÍL 1986
Lariss« Tarkovskí, túlkur hennar og
formælendur Kvennafylkingar Al-
þýðubandalagsins.
— eftir Guðmund
Magnússon
Rússa-grýla KV e-r ógnarmynd
sem brugðið er upp af Rússum
[Sovétmönnum] og athöfnum
þeirra til að hræða menn.
íslensk orðabók (1983).
Tæpur áratugur er liðinn frá því
Sovétstjórnin undirritaði „Hels-
inkisáttmálann", sem skuldbatt
hana til að virða mannréttindi
þegna sinna. Allir vita — eða rétt-
ara sagt — ættu að vita, að við
þau fyrirheit hefur ekki verið
staðið. „Heisinkisáttmálinn" er
dauður bókstafur í Sovétríkjun-
um. Um það höfum við óræk dæmi
á degi hverjum. Andrei og Larissa
Tarkovski minntu okkur á það
með áhrifaríkum hætti í fyrri
mánuði hver veruleiki kommún-
ismans er. Vitnaleiðslurnar í
Lundúnum, sem kenndar eru við
Andrei Sakharov, eru önnur
áminning. „Rússagrýlan“, sem
ýmsir þykjast geta haft í flimting-
um, er ekki þjóðsaga eða hugar-
burður; hún er ekki „ógnarmynd,
sem brugðið er upp ... til að
hræða menn,“ eins og Orðabókin
segir, heldur ónotaleg staðreynd.
Þeir, sem öðru halda fram, fara
með staðlausa stafi, ýmist af
ásetningi, einfeldni eða vegna þess
að þeir eru fastir í neti þeirrar
háskalegu skinhelgi, sem er eitt
höfuðeinkenni á andlegu lífi
Vesturlandabúa um þessar mund-
ir. Um það efni fjallar þessi grein.
„Hvers virði er undirskrift Sov-
étríkjanna á „Helsinkisáttmálan-
um“ ef ekki er staðið við ákvæði
hans eins og tjáningarfrelsi lista-
manna?“ spurði Larissa Tarkovskí
í viðtali, sem birt var hér í blaðinu
22. mars. „Sovésk stjórnvöld vilja
ekki að myndir mínar séu sýndar.
Þau hafa gert allt, sem í þeirra
valdi er, til að spilla fyrir mér í
Sovétríkjunum og erlendis," sagði
Andrei Tarkovskí i viðtali við höf-
und þessarar greinar, sem birt var
19. mars.
Orðin tóm? Ýkjur? Sannarlega
ekki, eins og erindrekar Kreml-
verja í Reykjavík afhjúpuðu með
eftirminnilegum hætti á dögun-
um. Sovéska sendiráðið reyndi
með hótunum og blekkingum að
stöðva sýningar á myndum
Tarkovskís á kvikmyndahátíð f
Háskólabiói og Regnboganum. Svo
ósvífnir reyndust starfsmenn
sendiráðsins að einn þeirra birtist
að óvörum í síðarnefnda
kvikmyndahúsinu og heimtaði að
fá í sína vörslu eintakið af mynd-
inni Stalker, sem Tarkovskí gerði
1979. Þeirri kröfu var að sjálfs-
ögðu synjað, eins og ég upplýsti í
Morgunblaðinu 19. mars.
Viðskiptafulltrúi Sovétmanna
fullyrti í yfirlýsingu, sem hann
sendi fjölmiðlum, að afskipti
sendiráðsins væru ekki af pólitísk-
um toga spunnin, heldur væri um
að ræða réttmætar áhyggjur af
greiðslum fyrir sýningarrétt
kvikmynda þeirra, sem Tarkovskí
gerði meðan hann var búsettur I
Sovétríkjunum.
„Það er einkennandi fyrir þetta
mál, að Sovétmenn segjast eiga
sýningarrétt á myndunum, en
gefa okkur samt engan kost á aö
kaupa hann,“ sagði Jón Óttar
Ragnarsson, einn af formælendum
Tarkovskí-kvikmyndahá-
tíðarinnar, f samtali við Morgun-
blaðið 9. mars. „Það er því aug-
ljóst mál,“ bætti hann við, „að þeir
vilja þessa hátíð feiga og styrkir
það mig i þeirri trú að þetta sé
pólitísk ákvörðun." Andrei
Tarkovskí var sjálfur ekki í vafa
um það hvað fyrir starfsmönnum
sovéska sendiráðsins vakti. „Þessi
ummæli eru út í hött,“ sagði hann
er ég spurði hann um yfirlýsingu
viðskiptafulltrúans. „Þeir vilja
ekki að myndir mfnar séu sýndar
og barátta mín fái opinbera um-
fjöllun." Hann benti á, að um all-
an heim giltu alveg sérstakar regl-
ur um kvikmyndahátíðir. Gerður
væri greinarmunur á kvikmynda-
sýningum á menningarhátfðum,
sem stæðu f nokkra daga, og
venjulegri kvikmyndasölu. Islend-
ingar væru því í fullum rétti til að
sýna myndir hans með þeim hætti
sem gert hefði verið.
NT styöur sovéska
scndiráðið
Fimmtudaginn 14. mars birtist í
dagblaðinu NT, sem segist vera
„málsvari frjálslyndis, samvinnu
og félagshyggju", grein eftir rit-
stjórann, Magnús Ólafsson, um
mál Andrei Tarkovskís. Greininni
fylgdi mynd af leikstjóranum og
undir henni var þessi texti: „Var
Mogginn að ofsækja Rússa eða
Rússar Tarkovskí?” Ritstjórinn
skrifaði: „Þessar vangaveltur [um
Davíð Oddsson fyrr í greininni]
minna okkur á annan frægan
mann úr skemmtanalífinu og
leiksýningu, sem fer fram kring-
um hann þessa dagana á íslandi.
Hér er átt við sovéska snillinginn
Tarkovski. Allt frá því að
undirritaður sá hina mögnuðu
mynd hans Solaris á sérsýningu í
Háskólabíói fyrir meira en 10 ár-
um hefur hann verið f hópi blindra
aðdáenda leikstjórans. Sfðan ger-
ist það, að Tarkovskí flýr land með
konu sinni og skilur börnin eftir
heima og Tarkovskí-nefndir eru
stofnaðar út um hinn víða heim til
að berjast fyrir frelsi barnanna.
Vitanlega tekur hægri pressan
upp málið og notar í Rússagrýlu-
sögur. Við þetta allt saman er ekk-
ert að athuga. Þetta hefur gerst
áður og mun gerast aftur. Það,
sem er hins vegar pirrandi við
þetta allt saman er, að áróðurinn
skuli vera svo ósvífinn að sann-
leikurinn sé falinn. Hér er átt við
að fjölmiðlar hafa slegið upp, að
Rússar hafi reynt að stöðva
Tarkovskí-kvikmyndavikuna á
pólitískum forsendum. Að svo
komnu máli er það alls ekki rétt.
Sovétmenn eiga sýningarréttinn á
myndum leikstjórans, enda fjár-
mögnuðu þeir þær, og þvf hljóta
þeir að spyrja spurninga þegar
myndir hans eru sýndar án þess
að þeir fái eitthvað fyrir sinn
snúð. Þetta er þannig viðskipta-
mál og ekki stjórnmál.“ Svo mörg
voru þau orð Magnúsar ólafsson-
ar.
Hvað rekur ritstjóra NT til að
láta svona ruglanda frá sér?
Hvers vegna í ósköpunum tekur
borgaralegur menntamaður — þó
vinstri sinnaður sé — upp hansk-
ann fyrir hinn ógeðfellda málstað
Sovétríkjanna? Veit hann ekki, að
hann er að að fara með fleipur
eitt? Kynnir hann sér ekki þau
mál, sem hann skrifar um? Látum
vera þótt ritstjórinn vaði f villu og
svíma um muninn á kvikmynda-
sölu og kvikmyndasýningum á
menningarhátíðum, þótt hann
væri að vísu maður að meiru ef
hann hefði viðurkennt þau mistök
í blaði sfnu, sem hann hefur ekki
gert. Látum líka vera hina
ósmekklegu árás hans á persónu
Tarkovskís („maður úr skemmt-
analífinu", „flýr land og skilur
börnin eftir“). Hitt er verra, að í
greininni er nánast sagt berum
orðum að það sem vaki fyrir vest-
rænum fjölmiðlum („hægri press-
unni“ — hvað sem það nú er), þeg-
ar þeir fjalla um málefni sovéskra
andófsmanna og flóttafólks, sé að
kveikja ástæðulausan ótta við
Sovétríkin. Annað getur ekki verið
átt við með orðinu „Rússagrýlu-
sögur“.
Heimsvaldastefna
Kremlverja
Hér er komið að kjarna þessar-
ar greinar. Hver eru áform ráða-
manna í Kreml? Hver er stefna
þeirra gagnvart öðrum ríkjum?
Um það eru athafnir þeirra auð-
vitað ljósasti votturinn. Þeir
stefna að landvinningum f nafni
kommúnismans, annað hvort með
beinum yfirráðum eða með þvf að
ná slíkum tökum á öðrum ríkjum,
að þau lúti hagsmunum þeirra f
hvívetna. Hvert landið i Evrópu á
fætur öðru féll í hendur Kreml-
verja í lok síðari heimsstyrjaldar,
þar til Vesturlandabúar snerust
til varnar og stofnuðu Atlants-
hafsbandalagið til að stöðva fram-
rás kommúnista og tryggja frelsi
sitt og öryggi. Á dögum „slökun-
arstefnunnar" („détente") á síð-
asta áratug, þegar ráðamenn hins
frjálsa heims trúðu því að unnt
væri að semja um afvopnun og
friðsamlega sambúð við kommún-
istaríkin með einhliða eftirgjöf,
styrkti Sovétstjórnin hernaðar-
stöðu sína um heim allan og vann
ný lönd. Sovétríkin náðu þá fót-
festu í Suður-Víetnam, Laos,
Kambódíu, Afganistan, Angóla,
Eþíópíu, Mósambique, Suður-
Jemen, Líbýu, Sýrlandi, Zaire,
Madagascar, Seychelles, Nicara-
gua og Grenada. Alls staðar
fylgdu landvinningum þeirra
fólskuverk og innanlandsófriður,
aukin fátækt og eymd, og sums
staðar hungursneyð. íbúarnir
hafa flúið heimkynni sín milljón-
um saman.
íslenskir kommúnistar og
„nytsamir sakleysingjar“, sem
viðra sig upp við þá, hafa skopast
með „Rússagrýluna“ frá þvf í
Finnlandsstríðinu 1939, þegar
Sovétmenn réðust inn í Finnland.
Þeir, sem þá vöruðu við yfirgangi
Sovétríkjanna, voru kallaðir öllum
illum nöfnum og sakaðir um að
hafa endaskipti á sannleikanum.
Rússar væru að sjálfsögðu að
frelsa Finna! Á sfðasta áratug,
þegar Kremlverjar höfðu verið
staðnir að hverju níðingsverkinu á
fætur öðru (s.s. innrás í Ungverja-
land 1956 og Tékkóslóvakíu 1968),
neyddust kommúnistar og spor-
göngumenn þeirra að horfast f
augu við veruleikann. Þá varð til
ný kenning, sem Árni Björnsson
kom orðum að í ritgerðinni „Upp-
sögn herstöðvasamningsins" í
timaritinu Rétti (2. hefti, 1973),
þar sem hann fór háðuglegum orð-
um um „Rússagrýluna", sem hann
sagði „þjóðsagnapersónu".
„Rússar hafa látið illum látum á
vissum takmörkuðum bletti jarð-
arinnar, nefnilega hér [svo] í
A-Evrópu,“ skrifaði Árni. „En
hvers vegna hafa þeir haldið sig á
þessu tiltölulega litla svæði, ef
þeir eru svona útþenslusamir, en
ekki ólmast inn í þau mörgu hern-
aðarlegu veiku lönd, sem liggja
umhverfis hin víðlendu Sovétrfki
og hafa þó ekki verið í neinu hern-
aðarbandalagi við Bandaríkin?
Sem dæmi skulu nefnd Indland,
Afganistan, írak, Júgóslavía og
Austurríki." Og hann svaraði
sjálfur: „Ástæðan er ofureinföld.
Það hefur alltaf verið lygi, að árás
frá Sovétríkjunum væri yfirvof-
andi.“
Árni Björnsson ætti að leggja
leið sína til Afganistans og kynna
þetta sjónarmið sitt. Vafalaust
mundi Babrak Karmal og hirð
hans í Kabúl kinka kolli. En fyrir
íbúa landsins er „lygin" nöturleg-
ur raunveruleiki. Þegar Sovét-
menn réðust inn í Afganistan f
desember 1979 bjuggu þar fimm-
tán milljónir manna. Ein milljón
hefur nú fallið i átökum við inn-
rásarherinn og leppa hans, og
fjórar milljónir hafa flúið land.
„Rússagrýlan" reyndist annað og
meira en „þjóðsagnapersóna".
Tvískinnungur vinstri manna
Þeir eru fáir á Vesturlöndum nú
á dögum, sem neita staðreyndum
um kúgunina í Sovétríkjunum og
öðrum ríkjum kommúnista. Það er
af sem áður var, þegar kommún-
istar, sósíalistar, listamenn og
menntamenn, sem döðruðu við
„vinstri stefnu" og „félagshyggju",
vísuðu fréttunum frá Sovétrikjun-
um á bug, sem hverri annarri
„auðvaidslygi"; á íslandi var talað
um „Moggalygina" og þótti au-
virðileg aðför að „verkalýðsrík-
inu“ i austurvegi. Nú vita menn að
fréttir Morgunblaðsins um ógnar-
öldina og eymdina í Sovétríkjun-
um voru f öllum atriðum sannar,
en „fréttir" Þjóðviljans oftar en
ekki tilbúningur manna, sem vissu
betur.
í þessu sambandi minnist ég
frásagnar af fundi, sem róttækir
bandarískir listamenn og mennta-
menn héldu í New York fyrir rösk-
um þremur árum til að sýna
stuðning sinn við óháðu verkalýðs-
hreyfinguna í Póllandi. Þarna
voru margir þekktir menn, konur
og karlar; Allen Ginsberg, Dick
Gregory, Kurt Vonnegut, Susan
Sontag, Studs Terkel og Gore Vi-
dal, svo nokkrir séu nefndir.
„Fundarmenn voru svolítið vand-
ræðalegir,“ skrifaði Christopher
Hitchens í vikuritið The Spectator
i Lundúnum. Þeir óttuðust að
hægri öflin gætu misnotað sam-
komuna. Til að fyrirbyggja það
var farið mörgum hörðum orðum
um stefnu Reagan-stjórnarinnar
innanlands og utan. En þá kvaddi
erki-róttæklingurinn Susan Son-
tag sér hljóðs. Boðskapur hennar
var sem köld vatnsgusa framan í
fundarmenn. „ímyndið ykkur
mann, sem aðeins las Reader's
Digest [bandarfskt afþreyingarrit]
á árunum 1950 til 1970,“ sagði hún.
„ímyndið ykkur svo annan mann,
sem aðeins las The Nation og The
New Statesman [vikurit banda-
rískra og breskra vinstri manna] á
sama timabili. Hvor þeirra skyldi
nú hafa betri vitneskju um veru-
leika kommúnismans? Svarið
ætti, að minni hyggju, að verða
okkur til umhugsunar. Getur verið
að andstæðingar okkar hafi haft
rétt fyrir sér?“
Susan Sontag sagði ennfremur:
„Mér virðist að margt það sem
svokallaðir lýðræðissinnaðir
vinstri menn, og þeir eru margir
hér í kvöld, hafa um stjórnmál að
segja miðist við það, að verða aft-
urhaldsöflunum ekki að liði. Af
þessum sökum hafa þeir marg-
sinnis, vitandi vits og óafvitandi,